Η επιδημιολογία στο μέλλον της Ιστορίας και η τεχνολογική «Ματιά του Θεού»

«Μιλάτε για Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό σημαίνει ότι υπήρξε και Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος;» Την οξυδερκή αυτή ερώτηση δέχτηκε από φοιτητή του, τον οποίο περιγράφει ως ικανό, ευφυή και χαρισματικό, ο ιστορικός Ερικ Χόμπσμπαουμ. Και ο τρόπος με τον οποίο αναφέρει το περιστατικό στον πρόλογο του βιβλίου του «Age of extremes, The Short Twentieth Century, 1914 - 1991» προσφέρει άλλον ένα λόγο για τον οποίο ο μαρξιστής ιστορικός αξίζει σεβασμού.

Δεν κουνά κινδυνολογικά το δάχτυλό του, δεν αναλώνεται σε βλακώδεις υστερίες τύπου «πού βαδίζει η σημερινή νεολαία», «φταίει η τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και το Ιντερνετ» ή «τι κάνει το κράτος». Αντιθέτως, σου επιτρέπει να διακρίνεις ανάμεσα στις γραμμές την ικανοποίηση μιας υφέρπουσας ελπίδας. Οτι πλησιάζει η ώρα εκπνοής του βιωματικού συναισθήματος, κάτι που θα ανοίξει τον δρόμο σε μια πραγματικά επιστημονική μελέτη πιο πρόσφατων περιόδων της Ιστορίας, τουλάχιστον εκεί όπου μια αποστηθιστική τυπική εκπαίδευση δεν διαιωνίζει προκαταλήψεις και οι -ισμοί έχουν την ευκαιρία να γίνουν παραγωγικά εργαλεία και όχι καθηλωτικοί ζουρλομανδύες.

Αν όμως η «τηλεόραση», τα «ηλεκτρονικά παιχνίδια», το «Ιντερνετ» θεωρηθούν απλώς σύμβολα κάποιων τεχνολογικών εξελίξεων, οι εξελίξεις αυτές επιδρούν πολλαπλώς στην επιστήμη της Ιστορίας. Με τον ίδιο τρόπο, που λειτουργούν ως καταλύτες κοινωνικών ζυμώσεων, επιταχύνουν και συμπυκνώνουν χρονικά τις κοινωνικές αλλαγές, επιδρούν στις κοινωνικές επιστήμες από τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις. Προσφέρουν συνεχείς εξελίξεις που μπαίνουν στην ουρά για να εξετασθούν, παρέχουν περισσότερα εργαλεία μελέτης και ανάλυσης των αλλαγών αυτών και, ταυτοχρόνως, ενισχύουν τις προσδοκίες ή τις απαιτήσεις όλο και πιο γρήγορης χαρτογράφησης και ερμηνείας τους.

Για έναν ιστορικό, που μελετά τη σύγχρονη Ιστορία, οι απαιτήσεις αυτές ξεπερνούν κατά πολύ τις δυνατότητες βιωματικής αποστασιοποίησης, ενώ ταυτοχρόνως το περιβάλλον, που απαιτεί όλο και περισσότερες άμεσα χρηστικές πληροφορίες και αναλύσεις, γίνεται συνεχώς πιο πιεστικό. Ενώ ακόμα δεν έχει κατακαθήσει πλήρως ο κουρνιαχτός από το τέλος της εποχής της αποικιοκρατίας, ο ιστορικός -και όχι μόνον ο κοινωνιολόγος, ο οικονομολόγος ή ο πολιτικός επιστήμονας- καλείται να μελετήσει πολύ πιο πρόσφατα γεγονότα, όπως η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού και η πτώση της ΕΣΣΔ. Και είναι φυσικό να αναζητεί βοήθεια στην ίδια την τεχνολογία που τον πιέζει, κάτι που συχνά επαναπροσδιορίζει τα όρια ανάμεσα στις επιστήμες.

Αν και μέχρι τώρα δεν έχει εισχωρήσει στην επιστήμη της Ιστορίας όσο σε άλλες, πληθαίνουν οι ενδείξεις ότι στο μέλλον η «υπολογιστική ισχύς» θα χρησιμοποιηθεί για να ξεπεράσει ή, τουλάχιστον, να παρακάμψει εν μέρει τους περιορισμούς και να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις. Οι συνεχώς αυξανόμενες δυνατότητες ακριβέστερης «μοντελοποίησης» της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ατομικής και συλλογικής, τόσο σε ό,τι αφορά τη μελέτη του παρελθόντος όσο και την πρόβλεψη του μέλλοντος, φαίνεται ότι χτυπάνε την πόρτα των ιστορικών, όσο και αν οι περισσότεροι διστάζουν ακόμα να την ανοίξουν.

Η ιδέα της εφαρμογής μαθηματικών επιδημιολογικών μοντέλων ξενίζει όλο και λιγότερο τους νεότερους σε ηλικία ιστορικούς. Η επιδημιολογική προσέγγιση σε ιστορικά φαινόμενα, όπως η εξάπλωση της εθνικοσοσιαλιστικής ιδεολογίας στη Γερμανία, της αντιτρομοκρατικής υστερίας στις ΗΠΑ και διεθνώς μετά την 11η Σεπτεμβρίου ή η συγκριτική ανάλυση εξάπλωσης της επιστημονικής γνώσης σε ιστορικούς «παίκτες», όπως οι ΗΠΑ, η ΕΣΣΔ και η Κίνα, αρχίζει να υπονομεύει τα ενδοεπιστημονικά φράγματα. Αφού μελέτησαν πόσο «κολλητική» είναι η παχυσαρκία, επιδημιολόγοι ανακοίνωσαν την περασμένη εβδομάδα ότι μελετούν τον τρόπο μόλυνσης και επιμόλυνσης των πληθυσμών με πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, αναγνωρίζοντας και αναλύοντας τα κομβικά σημεία στα οποία η μία ή η άλλη εξωτερική παρέμβαση μπορεί να επηρεάσει ριζικά το τελικό αποτέλεσμα.

Μοντέλα SIR, SEI και διαγράμματα Feynman πλησιάζουν τους ιστορικούς, δελεάζοντάς τους με αμεσότερη ικανοποίηση των αναγκών τους απ' ό,τι οι απλές οικονομικές και δημογραφικές στατιστικές, τις οποίες έχουν ήδη συνηθίσει να χρησιμοποιούν, έστω και αν δεν χρειάζεται να κατανοούν πλήρως τις μαθηματικές λεπτομέρειές τους. Προσφέρουν την αίσθηση ή την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να καθαρίσουν την ομίχλη του παρόντος, να μετατρέψουν τον ιστορικό σε ένα είδος μικροβιολόγου που μελετά αντικειμενικά μια αποικία μικροβίων E-Coli στο άγαρ ενός τριβλίου Πετρί, έστω και υπό την πίεση της ουρολοίμωξης που του έχει προκαλέσει το ίδιο μικρόβιο.

Κατά τα πρώτα χρόνια ανάπτυξης μεγάλων υπολογιστικών δικτύων, οι διαχειριστές τους συνήθιζαν να δίνουν στον εαυτό τους το όνομα «Θεός», μια πρακτική που ατόνησε όσο τα δίκτυα και οι αντίστοιχοι «Θεοί» πολλαπλασιάστηκαν χάνοντας την αίγλη τους. Σήμερα, η διασυνδεδεμένη υπολογιστική ισχύς φλερτάρει με την ιδέα ότι μπορεί να προσφέρει τη «Ματιά του Θεού», μια αποστασιοποιημένη αλλά πλήρη και λεπτομερή εικόνα για κάθε τι το ανθρώπινο.

Η υπόσχεση μετατροπής του «ιστορικού του παρελθόντος» και του «ιστορικού του μέλλοντος» σε «ιστορικό του παρόντος» είναι πολύ δελεαστική για να απορριφθεί με ευκολία. Οσο και αν απειλεί να αποδυναμώσει μέχρι εξαφάνισης τη λέξη «ιστορικός» δίπλα από το «παρόν». Αλλά αυτό είναι απλώς θέμα λέξεων.