Ιοί (και συνωμοσίες) στα μέτρα του καθενός

Είναι σαν τα ρατσιστικά ανέκδοτα. Ο κορμός παραμένει ο ίδιος, αλλά σε κάθε χώρα αλλάζει το υποκείμενο, ανάλογα με τις τοπικές προκαταλήψεις ή τις απλές συνήθειες. Το ίδιο ανέκδοτο που, εκτός πολιτικής ορθότητας, στις ΗΠΑ αναφέρεται σε Πολωνούς, στη Γαλλία αναφέρεται στους Βέλγους, στην Ελλάδα στους Πόντιους, στην Ιταλία στους καραμπινιέρους κ.λπ. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις θεωρίες συνωμοσίας.

Τις τελευταίες μέρες στην Ελλάδα κυκλοφόρησε και αναπαράχθηκε από ορισμένα ιστολόγια μια τέτοια θεωρία συνωμοσίας, που αναφέρεται στην πανδημία γρίπης. Χωρίς ιδιαίτερη πρωτοτυπία, στο επίκεντρό της βρίσκονται η Λέσχη Μπίλντερμπεργκ και οι «Ιλουμινάτι». Για να υπάρξει και το τοπικό στοιχείο, περιγράφεται πως στην τελευταία συνάντηση της Λέσχης, στη Βουλιαγμένη, μοιράστηκε στους συμμετέχοντες ένα σχέδιο εξόντωσης των δύο τρίτων του παγκόσμιου πληθυσμού μέσω της διοχέτευσης ενός ιού γρίπης που θα προκαλέσει πανδημία, αυτή που τώρα εξελίσσεται. Υποτίθεται ότι με κάποιο τρόπο αυτό θα εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των μελών της Λέσχης Μπίλντερμπεργκ, αν και δεν είναι απολύτως σαφές το πώς.

Αντιθέτως, πολύ πιο σαφής είναι η παραλλαγή που κυκλοφορεί στις ΗΠΑ στον χώρο της φανατικής εθνικιστικής άκρας Δεξιάς. Εκεί θεωρείται δεδομένο ότι η νέα γρίπη αποτελεί έμπνευση της λέσχης Μπίλντερμπεργκ και των «Ιλουμινάτι», προκειμένου να δικαιολογηθούν μαζικοί εμβολιασμοί, οι οποίοι θα χρησιμοποιηθούν ως όχημα για τη δηλητηρίαση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου ποσοστού του πληθυσμού των ΗΠΑ. Ετσι, με τον αμερικανικό πληθυσμό εκτός μάχης, ο ΟΗΕ θα καταφέρει να καταλάβει τις ΗΠΑ, σκλαβώνοντας και σβήνοντας τη μοναδική σπίθα ελευθερίας που απομένει στον κόσμο.

Στον κόσμο της συνωμοσιολογίας, έστω και λιγότερο νοσηρής, κινδυνεύει να πέσει σήμερα όποιος προσπαθεί να προβλέψει τις γεωπολιτικές επιδράσεις που μπορεί να έχει η νέα πανδημία, ακόμα και το αν θα έχει σημαντικές τέτοιες επιδράσεις. Η μοναδική εμπειρία στην οποία μπορεί να στηριχτεί μια τέτοια πρόβλεψη είναι η πανδημία της «ισπανικής γρίπης» του 1918-19 με τα 50 εκατομμύρια θύματα, που όμως αναφέρεται σε ένα τελείως διαφορετικό παγκόσμιο περιβάλλον. Σε μικρότερο βαθμό, μπορεί να αναζητηθεί αναλογία με την «ασιατική γρίπη» του 1957-58 και τη «γρίπη του Χονγκ Κονγκ» του 1968-69.

Αν ξεπεράσει κανείς τη βασική αβεβαιότητα, αυτή που αναφέρεται στην έκταση και το βάθος της πανδημίας (δηλαδή τόσο τον αριθμό όσων νοσήσουν όσο και τον αριθμό των περιστατικών κάποιας βαρύτητας και των θανάτων), η επόμενη αβεβαιότητα προέρχεται από την ιδιαιτερότητα της συγκυρίας. Η σημερινή πανδημία έρχεται σε μια στιγμή σοβαρής διεθνούς οικονομικής κρίσης και είναι εξαιρετικά δύσκολη η εκτίμηση της επίδρασης που θα μπορούσε να έχει.

Κινδυνολογικά, μπορεί κανείς να υποθέσει ότι η νόσηση ώς και του 50% του πληθυσμού μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στη λειτουργία της οικονομίας, όπως ακούγεται τον τελευταίο καιρό. Ομως πρέπει να ληφθούν υπόψη και άλλες παράμετροι, όπως το γεγονός ότι το ποσοστό του πληθυσμού που θα νοσήσει δεν θα το κάνει ταυτοχρόνως αλλά κλιμακωτά, σε εβδομαδιαίες -πάνω κάτω- περιόδους, έστω και αν υπάρξουν φάσεις ιδιαίτερης έξαρσης. Οπως δείχνει η εμπειρία μαζικής απουσίας εργαζομένων από την εργασία τους (π.χ. Αύγουστος στην Ελλάδα) η οικονομία δεν καταρρέει.

Το ιστορικό παράδειγμα της «ισπανικής γρίπης» του 1918-19 καθησυχάζει. Τότε, σε ολόκληρο τον κόσμο πέθαναν πάνω από 50 εκατομμύρια άνθρωποι. Μόνο στις ΗΠΑ πέθαναν σε μερικούς μήνες 675.000 και μάλιστα, λόγω της ιδιαιτερότητας της «ισπανικής γρίπης», να πλήττει περισσότερο νέους και υγιείς, το μεγαλύτερο ποσοστό ήταν από 20 ώς 40 ετών, ανήκαν δηλαδή στο πλέον παραγωγικό τμήμα του πληθυσμού. Το προσδόκιμο επιβίωσης για εκείνη τη γενιά μειώθηκε κατά 10 χρόνια εξαιτίας της γρίπης. Τι πιο φυσιολογικό από το συγκλονιστεί η οικονομία και να πέσει το χρηματιστήριο; Και όμως. Το χρηματιστήριο ανέβηκε. Από τον Σεπτέμβριο του 1918 ώς τον Απρίλιο του 1919, ο δείκτης Ντάου Τζόουνς αυξήθηκε κατά 12,1%. Παρόμοια συμπεριφορά έδειξε το χρηματιστήριο και στις δύο άλλες, πολύ μικρότερης έκτασης πανδημίες, του 1957-58 και του 1968-69.

Το 1989, οι οικονομολόγοι καθηγητές Ντέιβιντ Κάτλερ, Τζέιμς Ποτέρμπα και Λόρενς Σάμερ ξεκίνησαν μια έρευνα, για να αποδείξουν ότι σημαντικά, μη οικονομικά γεγονότα επηρεάζουν το χρηματιστήριο. Ξεκίνησαν από την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ και έφτασαν μέχρι το κραχ του 1987, μελετώντας την επίδραση 49 χωριστών σημαντικών γεγονότων. Το αποτέλεσμα ήταν να αποδείξουν το τελείως αντίθετο από αυτό που αποτελούσε την αρχική τους υπόθεση. Αναγκάστηκαν να παραδεχθούν ότι υπάρχει «εντυπωσιακά μικρή επίδραση των μη οικονομικών ειδήσεων».

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει μια πολύ σημαντική διαφορά με την περίοδο του 1918-19. Τότε η πανδημία της γρίπης ήρθε σε μια στιγμή ευφορίας και οικονομικής ανάκαμψης με το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν ισχύει το ίδιο σήμερα ή μάλλον σήμερα ισχύει το αντίθετο. Ετσι, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να προβλεφθεί ότι η πανδημία της γρίπης δεν θα έχει σοβαρή επίδραση στη διεθνή οικονομία. Η μόνη ασφαλής εκτίμηση είναι ότι δεν είναι απαραίτητο να υπάρξει μια τέτοια επίπτωση.

Σχετικά ασφαλές, είναι να προβλεφθεί και ότι οι επιπτώσεις της όποιας έκτασης πανδημίας δεν θα είναι ίδιες για όλους και, με την έννοια αυτή, μπορεί να έχουν και κάποιες γεωπολιτικές συνέπειες. Προφανώς, οι δυνατότητες των πλούσιων αναπτυγμένων κρατών με τα αναπτυγμένα συστήματα υγείας να αντιμετωπίσουν και να ανασχέσουν την πανδημία είναι πολύ μεγαλύτερες απ' ό,τι αυτές των φτωχών υπό ανάπτυξη χωρών. Δεν είναι ξεκάθαρο αν αυτό θα μπορούσε να έχει γεωπολιτικές επιπτώσεις, εκτός από συγκριμένες περιπτώσεις. Ενα παράδειγμα αποτελεί η Ρωσία, όπου το προσδόκιμο επιβίωσης είναι ήδη αντίστοιχο τριτοκοσμικών χωρών και το δημογραφικό, μαζί με το εντεινόμενο οικονομικό πρόβλημα αποτελεί σοβαρό παράγοντα αστάθειας.

Οπως και με την οικονομική κρίση, σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του τελικού αποτελέσματος παίζει η ψυχολογία. Σε πολλές περιπτώσεις, η χρηματοοικονομική κρίση διαμόρφωσε μια αλλαγή ψυχολογίας και μια αλλαγή συμπεριφοράς που, με τη σειρά τους, έφεραν στην επιφάνεια οικονομικά προβλήματα που χρόνιζαν, όσο δεν γίνονταν αντιληπτά από τους πολλούς. Κάτι παρόμοιο δεν αποκλείεται να συμβεί και με τη πανδημία της γρίπης.

Θα μπορούσε, για παράδειγμα, στους πληθυσμούς των αναπτυγμένων κρατών να διαμορφωθεί μια ψυχολογία περιχαράκωσης για να αποφευχθεί η μετάδοση της λοίμωξης. Αν αυτή επηρεάσει πρακτικές όπως η αντιμετώπιση των κυμάτων νόμιμης και παράνομης μετανάστευσης, μπορεί να δημιουργηθούν σοβαρές πιέσεις με γεωπολιτικές επιπτώσεις.

Ομως, οι επιπτώσεις δεν είναι αυτόματες και αναπόδραστες. Διότι ο μεγάλος κίνδυνος δεν είναι η γρίπη, αλλά το ενδεχόμενο πανικόβλητων ή λαϊκίστικων αντιδράσεων, τροφοδοτούμενων από την εσχατολογία και τη συνωμοσιολογία των αδαών.

ΗΠΑ-ΡΩΣΙΑ: γνωστοί από παλιά, στη νέα γειτονία

Το 2009, η επίσκεψη ενός προέδρου των ΗΠΑ στη Μόσχα, έστω και αν αυτός είναι ένας «σούπερ σταρ» όπως ο Μπαράκ Ομπάμα, δεν αποτελεί τη συγκλονιστική είδηση που ήταν κάποτε.

Παρ' όλα αυτά, το μεγαλύτερο μέρος του διεθνούς Τύπου αφιερώνει τμήμα τουλάχιστον της πρώτης του σελίδας στην τριήμερη επίσκεψη που ξεκινά σήμερα, περιγράφοντας, περισσότερο ή λιγότερο γλαφυρά, στις μέσα σελίδες την αμηχανία που τη συνοδεύει.

Το βρετανικό περιοδικό «Εκόνομιστ» δείχνει στο εξώφυλλο τον Μπαράκ Ομπάμα να μπαίνει, ελαφρώς χαζοχαρούμενα, στο στόμα της ρωσικής αρκούδας, για να τονίσει, όπως οι περισσότεροι συντηρητικοί αναλυτές στις ΗΠΑ και αλλού, ότι τα χαμόγελα, η ρητορική δεινότητα και η καλή διάθεση που προσπαθεί να δείξει ο ακόμα νέος πρόεδρος των ΗΠΑ ή ο ουιλσονιανός ιδεαλισμός, με τον οποίο χρωματίζει τη στάση του στην εξωτερική πολιτική δεν αρκούν για μια ουσιαστική προσέγγιση.

Επισημαίνουν ακόμα τις αδυναμίες της άλλης πλευράς, την οποία περιγράφουν ως μια χώρα σε βαθειά κρίση ταυτότητας, με τεράστια οικονομικά προβλήματα, λόγω του συνδυασμού της διεθνούς οικονομικής κρίσης με την εξάρτηση της οικονομίας από την εξαγωγή πρώτων υλών, οι τιμές των οποίων έχουν πέσει (πετρέλαιο-αέριο). Βλέπουν μια κοινωνία που κυριολεκτικά αποδεκατίζεται από τα υψηλά επίπεδα φτώχειας και συνακόλουθης θνησιμότητας, ένα περιβάλλον διαφθοράς που γιγαντώνεται, ακολουθώντας τη διαμόρφωση μιας νέας «νομενκλατούρας» και εξαθλιωμένα τμήματα του πληθυσμού να χορταίνουν προσωρινά από μια όλο και σε μεγαλύτερη αφθονία προσφερόμενη λαϊκιστική και εθνικιστική δίαιτα.

Ομως, η Ρωσία δεν είναι μόνον αυτά, όπως και ο Ομπάμα δεν είναι μόνον ο αγαθιάρης ιδεαλιστής, όπως προσπαθούν κάποιοι να τον παρουσιάσουν - κάτι που προσπαθεί και ο ίδιος να διαψεύσει, με κινήσεις όπως η νέα επίθεση στο Αφγανιστάν. Και, ακόμα περισσότερο, οι σχέσεις ανάμεσα στη Ρωσία και τις ΗΠΑ έχουν να κάνουν με πολύ ουσιαστικότερα πράγματα από την απλή περιπτωσιολογία της «αντιπυραυλικής ασπίδας», του περιορισμού των πυρηνικών όπλων ή της σχέσης της Γεωργίας και της Ουκρανίας με το ΝΑΤΟ.

Ηαναγκαιότητα μιας νέας συνεννόησης ανάμεσα σε δύο χώρες ηπειρωτικού μεγέθους, με τη Ρωσία να εκτείνεται σε δύο ηπείρους και τις ΗΠΑ να βρέχονται από δύο ωκεανούς, προκύπτει από την αλλαγή της παλίρροιας που θυμίζει τη μετατόπιση ισχύος που έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ξεκίνησε η διαδικασία μετατόπισης της παγκόσμιας ηγεμονίας από την Ευρώπη προς τις αναδυόμενες ΗΠΑ. Η μετατόπιση της ισχύος από τη μία στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού οδήγησε σε μια εποχή κατάρρευσης αυτοκρατοριών και σε δεκαετίες οδυνηρών σπασμών προσαρμογής.

Οπως η βλαπτική επίδραση του καπνίσματος ή η ανθρωπογενής υπερθέρμανση της ατμόσφαιρας, έτσι και η τεκτονική αυτή μετατόπιση περνάει σταδιακά τις άμυνες της ανθρώπινης διάνοιας (όπως η άρνηση), για να φτάσει στην τελική αποδοχή της πραγματικότητας. Η πρωτοφανής έκταση αλλά και το βάθος της αλλαγής εξακολουθούν να δυσχεραίνουν την πλήρη κατανόησή της. Διότι, πλέον, δεν πρόκειται για τη μετατόπιση από τη μία πλευρά του Ατλαντικού στην άλλη, αλλά για την πλήρη εγκατάλειψη του Ατλαντικού και τη μεταφορά του κέντρου ισχύος σε έναν άλλο ωκεανό, τον Ειρηνικό. Μια μετατόπιση τόσο μεγάλη, που συνεπάγεται εν τέλει την πλήρη αλλαγή του παγκόσμιου αξιακού συστήματος.

Σε αντίθεση με τη φυλακισμένη στον Ατλαντικό Ωκεανό Ευρώπη, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Ρωσία είναι λιγότερο δεσμευμένες από τη γεωγραφία αλλά και από την πολιτισμική ταυτότητα. Η πραγματικότητα είναι γι' αυτές λιγότερο τραυματική, κάτι που σημαίνει ότι χρειάζονται λιγότερο το ψυχολογικό βάλσαμο της άρνησης.

Οι ΗΠΑ βρέχονται από τον Ειρηνικό όσο και από τον Ατλαντικό και μπορούν να κοιτάξουν προς την Ασία με την ίδια ευκολία που κοιτάζουν προς την Ευρώπη. Πολιτισμικά, η δημογραφία έχει φροντίσει, ώστε ήδη να διαμορφωθεί μια συλλογική ταυτότητα που γεφυρώνει τους δύο ωκεανούς και μπορεί εύκολα να ρίξει το βάρος της από τη μία ή την άλλη πλευρά. Η Ρωσία, ιππαστί σε δύο ηπείρους, την Ευρώπη και, κυρίως, την Ασία, χάρη στον Μέγα Πέτρο, βρέχεται από τον Ειρηνικό Ωκεανό, ενώ αγκαλιάζει ολόκληρη την Ασία. Οσο για την πολιτισμική της ταυτότητα και τα ασιατικά στοιχεία που περιλαμβάνει, δεν έχει κανείς παρά να ρωτήσει τους κατοίκους της Πετρούπολης για τους Μοσχοβίτες...

Ο Μπαράκ Ομπάμα δεν μπαίνει σήμερα στο στόμα της ρωσικής αρκούδας που είναι έτοιμη να τον καταβροχθίσει. Πέρα από τις περιπλοκές που επιβάλλουν οι συγκυρίες, ακόμα και οι προσωπικότητες, κάνει ένα βήμα περισσότερο στη χορογραφία που, σίγουρα όχι ευθύγραμμα, θα διαμορφώσει ένα νέο modus vivendi ανάμεσα στις δύο χώρες, με διαφορετικά απ' ό,τι μέχρι σήμερα σημεία αναφοράς.

Η ανησυχία και η αμηχανία προέρχονται περισσότερο από την Ευρώπη, ως ήπειρο και ως νοοτροπία. Η οποία υποψιάζεται πως μέσα από την επουλωτική ρητορική του ο πρόεδρος των ΗΠΑ με τις λιγότερες προσωπικές ευρωπαϊκές καταβολές κοιτάζει πέρα από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Και ότι για τη Ρωσία η Ευρώπη είναι, μακροπρόθεσμα, απλώς μια ενεργειακή αγορά που, αγοράζοντας ρωσικό πετρέλαιο και αέριο, χρηματοδοτεί την επέκταση προς την κατεύθυνση που πραγματικά έχει σημασία, προς τον Ειρηνικό.