Δευτέρα 25 Αυγούστου 2003

Η τραγωδία της Αντιγόνης στις μέρες μας

«Πρώτα ήρθαν για τους σοσιαλιστές και εγώ δεν διαμαρτυρήθηκα γιατί δεν ήμουν σοσιαλιστής. Μετά ήρθαν για τους συνδικαλιστές και εγώ δεν διαμαρτυρήθηκα γιατί δεν ήμουν συνδικαλιστής. Μετά ήρθαν για τους Εβραίους και εγώ δεν διαμαρτυρήθηκα γιατί δεν ήμουν Εβραίος. Μετά ήρθαν για μένα και δεν είχε μείνει κανείς να διαμαρτυρηθεί για λογαριασμό μου». Μάρτιν Νιμόλερ, Λουθηρανός πάστορας, που φυλακίστηκε για 8 χρόνια από τους ναζί επειδή μίλησε κατά του Χίτλερ.Αν η Αντιγόνη του Σοφοκλή παίζεται ακόμα σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι επειδή το πρόβλημα που θέτει στον θεατή παραμένει επίκαιρο. Αν έχει αποτελέσει τη βάση χιλιάδων θεατρικών και λογοτεχνικών έργων σε όλες τις εποχές και όλο τον κόσμο, είναι επειδή το πρόβλημα εξακολουθεί να αναζητεί λύση: Κατά πόσον η αρχέγονη ηθική, οι αρχέγονοι φυσικοί νόμοι, όλα όσα συναποτελούν αυτό που αποκαλείται συνείδηση μπορούν να εναντιωθούν στη συντεταγμένη έκφραση της κοινωνίας, στους νόμους και τις αποφάσεις του κράτους, κατά πόσον και πότε το άτομο μπορεί ή οφείλει να πράξει κατά συνείδηση, εναντιούμενο στους νόμους των ανθρώπων. Ή, ακόμα πιο απλά, κατά πόσον η προσωπική ηθική μπορεί και πρέπει να εναντιώνεται στην εξουσία, κατά πόσο το raison d' etat του Ρισελιέ αποτελεί την ύπατη αξία.Μια «παράσταση» βασισμένη στην Αντιγόνη του Σοφοκλή παίζεται αυτές τις μέρες στο Λονδίνο, στα Βασιλικά Δικαστήρια, όπου ένας ανώτατος δικαστικός, ο λόρδος Χάτον, εξετάζει τις συνθήκες που οδήγησαν στην αυτοκτονία ενός υψηλόβαθμου στελέχους της δημόσιας διοίκησης, του εμπειρογνώμονα του βρετανικού υπουργείου Αμυνας σε θέματα βιολογικού πολέμου, δ/ρα Κέλι.Το αντικείμενο της ανάκρισης είναι η αυτοκτονία του δ/ρα Κέλι και οι τυχόν ευθύνες ατόμων που ενδεχομένως τον οδήγησαν εκεί ασκώντας ασφυκτικές πιέσεις. Η αυτοκτονία του όμως είναι απλώς το γεγονός που επιτρέπει να τεθούν τα ευρύτερα ερωτήματα: Κατά πόσον ένας άνθρωπος, πολύ περισσότερο ένας δημόσιος υπάλληλος, υποταγμένος τυπικά και νομικά σε έναν κρατικό μηχανισμό, δεν περιορίζεται απλώς να αμφισβητήσει τις επιλογές της κυβέρνησης που ηγείται του μηχανισμού αυτού, αλλά και σκοπίμως διοχετεύει προς τα έξω σχετικές πληροφορίες με στόχο να υπονομεύσει τις κατ' αυτόν ηθικά απαράδεκτες επιλογές.Στον ρόλο του Κρέοντα, που μοιράζονται ο πρωθυπουργός Τόνι Μπλερ και ο πανίσχυρος σύμβουλός του σε θέματα επικοινωνίας Αλιστερ Κάμπελ, καταφεύγουν στην κλασική άμυνα των διαχειριστών της όποιας εξουσίας, συγχέοντας σκοπίμως τα πρόσωπα με τους θεσμούς και προειδοποιώντας εμμέσως, μέσω δικών τους διαρροών, ότι η αμφισβήτηση της κυβερνητικής αξιοπιστίας σημαίνει αμφισβήτηση της αξιοπιστίας του θεσμού της κυβέρνησης.Παρόμοιο έργο παίζεται αυτές τις μέρες και στην Αυστραλία, αν και η απουσία δραματικών γεγονότων, όπως μία αυτοκτονία, αλλά και η απόσταση, το καθιστούν λιγότερο ορατό. Και εκεί, ένας αξιωματούχος των αυστραλιανών μυστικών υπηρεσιών, ο Αντριου Ουίλκι, ο οποίος διαφώνησε με τις κυβερνητικές επιλογές πλήρους σύνταξης με τις ΗΠΑ στο Ιράκ και παραιτήθηκε τον προηγούμενο Μάρτιο, καταθέτει σε εξεταστική επιτροπή του Κοινοβουλίου περίπου τα ίδια με αυτά που άφησε να διαρρεύσουν ο δρ Κέλι. Πώς η, αυστραλιανή στην περίπτωσή του, κυβέρνηση διασκεύασε τεχνηέντως τις αναφορές των μυστικών υπηρεσιών για να δημιουργήσει ένα «μυθικό Ιράκ», στο οποίο έπρεπε οπωσδήποτε να σταλούν και αυστραλιανές δυνάμεις.Στις δύο αυτές περιπτώσεις, τα διλήμματα τύπου Αντιγόνης είναι σχετικά απλά. Η εκ της εξουσίας εκπορευόμενη νομιμότητα, στο συγκεκριμένο θέμα αμφισβητείται ούτως ή άλλως έντονα από μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Η εναντίωση, ακόμα και αν δεν εξυπηρετεί ιδιοτελείς σκοπούς, όπως μπορεί να συμβεί μερικές φορές, είναι σχετικά εύκολη μέσα στο ευρύτερο κλίμα που τη νομιμοποιεί σε μεγάλο βαθμό.Τα πράγματα δυσκολεύουν όταν η σύγκρουση δεν γίνεται ανάμεσα στο άτομο και την εξουσία, αλλά στο άτομο και την ίδια την κοινωνία, έστω και αν στην κοινωνία αυτή έχει «κατασκευασθεί» μια συναίνεση, προκειμένου να εξυπηρετήσει τους στόχους της εξουσίας ή ακόμα και ομάδων που τη διεκδικούν.Την περίπτωση αυτή αφορούν τα λόγια του Λουθηρανού πάστορα. Είχε φοβηθεί να αντιδράσει στις επιλογές μιας ομάδας που, οικοδομώντας πάνω στους φόβους, τις ανασφάλειες και τις απογοητεύσεις του γερμανικού λαού, δημιούργησε τη συναίνεση που έφερε αρχικά στην εξουσία το Εθνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και τον Αδόλφο Χίτλερ και στη συνέχεια έφερε την εξουσία στα μέτρα του.Αφορούν όσους φοβούνται να αντιδράσουν στην τρομακτική συναίνεση που έχει κατασκευάσει στις ΗΠΑ μια ιδιοτελής ομάδα, χτίζοντας πάνω στους φόβους και τις ανασφάλειες του αμερικανικού λαού με τα υλικά που προσέφερε αφειδώς η 11η Σεπτεμβρίου.Η εναντίωση στην εξουσία ενέχει την αξία της αντίστασης. Η εναντίωση στην κατασκευασμένη «συναίνεση» της κοινωνίας, την ομοφωνία, την «εθνική ομοψυχία» απειλείται με την απαξία της προδοσίας.Οχειρισμός της κοινής γνώμης από εξουσίες ή ομάδες συμφερόντων αποτελεί έτσι το σημαντικότερο εργαλείο καθυπόταξης της κοινωνίας στους στόχους τους, μετατρέποντάς την σε δεσμοφύλακα του εαυτού της. Σε οποιονδήποτε χρόνο. Σε οποιονδήποτε τόπο. Ασχετα με το αν η εξουσία βάζει την κοινωνία να εστιάσει σε σοσιαλιστές, Εβραίους, κομμουνιστές, αντεπαναστάτες, ξένους, καπιταλιστές, συνδικαλιστές, Αραβες, γείτονες, μελαψούς ή ξανθούς, ανθρώπους που, υποτίθεται, την αντιμετωπίζουν με φθόνο, για να ανατροφοδοτήσει τους φόβους της και να ομογενοποιηθεί ελεγχόμενα.Αυτή, η δυσκολότερη εναντίωση είναι η σπανιότερη, η πολυτιμότερη και η πλέον αναγκαία. Σε κάθε χρόνο. Και σε κάθε τόπο.

Δευτέρα 11 Αυγούστου 2003

Το ερωτηματικό στη σύγκρουση των πολιτισμών

Πριν από δέκα χρόνια, το καλοκαίρι του 1993, δημοσιευόταν το άρθρο του Σάμιουελ Χάντιγκτον «Η σύγκρουση των πολιτισμών;»1. Το 1996 το ανέπτυξε σε βιβλίο. Σήμερα, μετά την 11η Σεπτεμβρίου και τους πολέμους των ΗΠΑ και της λεγόμενης «Δύσης» στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, πολλοί αναρωτιούνται αν ο καθηγητής του Χάρβαρντ είχε δίκιο όταν προέβλεπε ότι οι μελλοντικές συγκρούσεις θα γίνονται κυρίως κατά μήκος των γραμμών διαίρεσης ή αντιπαράθεσης μεταξύ των πολιτισμών. Αυτό ακριβώς πρεσβεύουν η Αλ Κάιντα και άλλες εξτρεμιστικές ομάδες που χρησιμοποιούν το Ισλάμ ως σημείο αναφοράς. Στις ανακοινώσεις τους μιλούν συνεχώς περί νέας «σταυροφορίας» και νέων «σταυροφόρων» κατά του Ισλάμ.Αν όμως στις αρχές της δεκαετίας του '90, όταν ο Χάντιγκτον έγραφε το άρθρο του, υπήρχε παντού μια αναβίωση της θρησκείας, μια «εκδίκηση του Θεού» όπως τη χαρακτήριζε ο Ζιλ Κεπέλ2, λίγα χρόνια αργότερα το τοπίο φαίνεται να αλλάζει τόσο ώστε ο ίδιος να μιλά για «παρακμή του ισλαμισμού» και «ώρα του μετα-ισλαμισμού»3.Στην εποχή μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η κυρίαρχη σύγκρουση με πολιτισμικά χαρακτηριστικά εμφανίστηκε να είναι αυτή ανάμεσα στη λεγόμενη «Δύση» και το πολιτικό Ισλάμ. Η ολίσθηση αυτής της αντιπαράθεσης προς τη βία δείχνει να συμπίπτει με την απαρχή της παρακμής του πολιτικού Ισλάμ, την αποτυχία του να διατηρήσει την υποστήριξη των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων και τη συνακόλουθη ριζοσπαστικοποίησή του.Η επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ ήταν μια προσπάθεια να δοθεί το φιλί της ζωής στο μαχητικό ισλαμικό εξτρεμισμό, μια προσπάθεια που αποδείχθηκε άκρως επιτυχημένη καθώς πέτυχε τον επιδιωκόμενο στόχο κάθε τρομοκρατικής ενέργειας: τον εξαναγκασμό του αντιπάλου σε δυσανάλογα βίαιη αντίδραση που θα τον αποξενώσει από μεγάλα τμήματα του πληθυσμού και θα ενισχύσει εξ αντανακλάσεως την πλευρά των εχθρών του.Ο πόλεμος στο Αφγανιστάν, όπου η ισλαμική ταυτότητα των αντιπάλων, Ταλιμπάν και Αλ Κάιντα, ήταν καθοριστική, ενίσχυσε αυτή την εικόνα. Για πολλούς μουσουλμάνους στόχος φάνηκε να είναι το σύνολο του Ισλάμ. Ο δεύτερος πόλεμος, αυτός στο Ιράκ, λειτούργησε πιο περίπλοκα. Από μια πλευρά απάλυνε την εικόνα του πολέμου μεταξύ πολιτισμών, την ιδέα της χριστιανικής Δύσης που διεξάγει μια νέα «σταυροφορία», καθώς, παρά τις σχετικά πρόσφατες φιλότιμες προσπάθειες του Σαντάμ Χουσεΐν, το ιρακινό καθεστώς είναι καταγεγραμμένο ως κοσμικό καθεστώς, εχθρικό προς το Ισλάμ. Από την άλλη όμως ενίσχυσε την εικόνα της «σταυροφορίας» απέναντι στους Αραβες. Στο καθαρά θρησκευτικό πεδίο, ενισχύει θετικά -και όχι αρνητικά, εξ αντανακλάσεως- συντηρητικές, όχι όμως εξτρεμιστικές, θρησκευτικές δυνάμεις μέσα στο Ιράκ, όπως φαίνεται με την ενίσχυση των σιιτικών στοιχείων.Η περιπλοκότητα της περίπτωσης του Ιράκ βρίσκεται όμως πλησιέστερα στη σημερινή διεθνή πραγματικότητα όπου το Ισλάμ αποτελεί σε μεγάλο βαθμό το όχημα της κάθε μορφής εθνικισμού, από τον αραβικό εθνικισμό, μέρος του ασιατικού, ώς τον αφρικανικό εθνικισμό, παίρνοντας τη θέση που είχε κάποτε ο σοσιαλισμός.Από την άλλη πλευρά της γραμμής αντιπαράθεσης βρίσκεται η λεγόμενη «Δύση», ό,τι και αν αυτό σημαίνει. Ακριβώς για να αφαιρεθεί το πολιτισμικό στοιχείο που ξυπνά αμυντικά ανακλαστικά απέναντι στον «πολιτισμικό ιμπεριαλισμό», τείνει πλέον να ονομάζεται κατ' ευφημισμό «Διεθνής Κοινότητα». Στην πραγματικότητα αποτελείται από τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και ορισμένες από τις πρώην ευρωπαϊκές αποικίες, όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς κ.λπ.Σύμφωνα με τον Ρόμπερτ Κάγκαν, η Ευρώπη και οι ΗΠΑ έχουν κοινή οπτική στον κόσμο, όμως διαφωνούν σε ό,τι αφορά την ηθική της ισχύος4. Είναι αλήθεια ότι «φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί έχουν αλλάξει θέσεις»5. Η εδώ και χρόνια διαφορετική -και σε ορισμένες περιπτώσεις αντίστροφη- εξελικτική πορεία της Ευρώπης με τις ΗΠΑ έχει οδηγήσει σε διαφοροποιήσεις που σε ορισμένες περιπτώσεις τείνουν να πάρουν τα χαρακτηριστικά ρήξης.Διεθνής κοινωνιολογική έρευνα έδειξε ότι στις ΗΠΑ, αν και σχετικά μεγάλο τμήμα του πληθυσμού αισθάνεται ανοιχτό σε άλλους πολιτισμούς, αυτό δεν ισχύει σε ό,τι αφορά τον αραβικό πολιτισμό, με τον οποίο μόλις το 4% δηλώνουν ότι αισθάνονται κάποια συνάφεια. Απ' όλους τους πολιτισμούς, ο αραβικός είναι αυτός που αντιμετωπίζεται πιο αρνητικά στις ΗΠΑ. Αντιστοίχως στη Σαουδική Αραβία, μόλις το 7% αισθάνονται κάποια συνάφεια με τον αμερικανικό πολιτισμό και ακόμη λιγότεροι με τον πολιτισμό ευρωπαϊκών ή ασιατικών χωρών6.Στην Ευρώπη, η επικρατούσα στάση απέναντι στους Αραβες μπορεί να είναι κατά τι θετικότερη απ' ό,τι στις ΗΠΑ, αυτό όμως οφείλεται σε συγκυριακούς λόγους. Τα οράματα των πολυπολιτισμικών κοινωνιών απειλούνται με διάψευση, αν και σε μικρότερο βαθμό από αυτόν που προδιαγράφεται στις ΗΠΑ, το παραδοσιακό «χωνευτήρι» όπως το είχε χαρακτηρίσει ο Ντε Τοκβίλ.Τα τελευταία στοιχεία του ΟΗΕ για τον παγκόσμιο πληθυσμό δείχνουν, μεταξύ άλλων, τις πολιτισμικές πιέσεις στις διεθνείς αλλά και τις εθνικές ισορροπίες που θα αναπτυχθούν στο κοντινό μέλλον7. Σε διεθνές επίπεδο, και μόνη η υποχώρηση της Κίνας από την πρώτη θέση του πληθυσμού, που έχει σήμερα, στη δεύτερη θέση το 2050 και η αντικατάστασή της από την Ινδία δείχνει τεράστιες αλλαγές. Προβλέπεται ακόμη η αύξηση του πληθυσμού όλων των μουσουλμανικών χωρών σε Ασία και Αφρική, ενώ χώρες της Ευρώπης, όπως η Γερμανία και η Γαλλία, εξαφανίζονται τελείως από τον κατάλογο των 20 μεγαλύτερων χωρών του κόσμου.Ακόμη πιο σημαντικό, σε ό,τι αφορά τις εσωτερικές πολιτισμικές ισορροπίες, είναι η προβλεπόμενη παραμονή των ΗΠΑ στην τρίτη θέση, με το διπλασιασμό σχεδόν του πληθυσμού τους. Διπλασιασμό που οφείλεται στα ποσοστά γεννήσεων μεταξύ των μη ευρωπαϊκής καταγωγής κατοίκων.Οι πολιτισμικές ισορροπίες δεν αποτελούν το μοναδικό παράγοντα διαμόρφωσης ισορροπιών. Συχνά είναι «ταμπέλες, γενικεύσεις και πολιτισμικές δηλώσεις», όπως τις χαρακτηρίζει ο Εντουαρντ Σαΐντ. Οπως λέει, «σε κάποιο επίπεδο... πρωτόγονα πάθη και εξελιγμένη τεχνογνωσία συγκλίνουν με τρόπους που δημιουργούν ένα οχυρωμένο σύνορο όχι μόνο ανάμεσα στη "Δύση" και το "Ισλάμ" αλλά και ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, εμάς και αυτούς, για να μη μιλήσουμε για τις ίδιες τις διαφορετικές έννοιες της ταυτότητας και της εθνότητας για τις οποίες υπάρχει ασταμάτητη διαφωνία και συζήτηση»8.Αλλωστε και ο ίδιος ο Χάντιγκτον είχε από την αρχή βάλει ένα ερωτηματικό στο άρθρο του «Η σύγκρουση των πολιτισμών;», κάτι που πολλοί παραβλέπουν.

1. Samuel Ρ. Huntington, «The Clash of Civilizations?», Foreing Affairs, καλοκαίρι 1993. 2. Gilles Kepel, «La Revanche de Dieu», εκδόσεις Seuil, Points Actuel n. 117, Ιανουάριος 1991. 3. Gilles Kepel, «Jihad - Expansion ed declin de l' Islamisme», εκδόσεις Gallimard. 4. Robert Kagan, «Of Paradise and Power: America vs Europe in the New World Order». 5. Jagoda Urban - Klaehn, «Attitudes towards the War: Europe (France, Germany) vs the USA», Bella Online. Polish Culture. 6. Thomas A.W. Miller and Geoffrey D. Feinberg, «Cultural Clash», Public Perspective, Μάρτιος / Απρίλιος 2002. 7. 2003 World Population Data Sheet. Population Reference Bureau. 8. Edward Said, «Α Clash of Ignorance», The Nation, Οκτώβριος 2001.