Ο Μπλερ υπονόμευσε και το στόχο του

«Δεν θα αφήσουμε μια χώρα να γίνει κομμουνιστική λόγω της ανευθυνότητας του λαού της».Χένρι Κίσινγκερ, μετά την εκλογή του Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή.Αν οι προθέσεις του πρωθυπουργού της Βρετανίας, Τόνι Μπλερ, ήταν ειλικρινείς, η επιλογή του χρόνου ήταν λανθασμένη. Η προσπάθεια να πείσει τους ηγέτες των «προοδευτικών» κομμάτων απ' όλο τον κόσμο που είχαν συγκεντρωθεί στα μέσα Ιουλίου στο Λονδίνο, να εγκρίνουν διακήρυξη υπέρ του δικαιώματος της «διεθνούς κοινότητας» ώστε να επεμβαίνει εναντίον των καταπιεστικών καθεστώτων σε ολόκληρο τον κόσμο, τη στιγμή που οι ΗΠΑ και η Βρετανία, σε σύγκρουση με το μεγαλύτερο μέρος της «διεθνούς κοινότητας» αυτής εισέβαλαν και κατέλαβαν το Ιράκ, δεν είχε μόνο ως αποτέλεσμα τη μη ικανοποίηση του αιτήματός του, αλλά και την ευρύτερη δυσφήμηση της αρχής της «ανθρωπιστικής επέμβασης», την οποία πρεσβεύει από το 1999, μαζί με τον τότε υπουργό Εξωτερικών της Βρετανίας, Ρόμπιν Κουκ.1Στο κείμενο που πρότεινε προς υιοθέτηση αναφερόταν ότι «όταν ένας πληθυσμός υφίσταται σοβαρά βάσανα, ως αποτέλεσμα εσωτερικού πολέμου, εξέγερσης, καταπίεσης ή αποτυχίας του κράτους και όταν το και αρμόδιο κράτος δεν θέλει ή δεν μπορεί να τα αποφύγει ή να τα σταματήσει, η αρχή της μη επέμβασης δίνει τη θέση της σε μια προστασία της διεθνούς κοινότητας».Δηλώνοντας ότι η χώρα του πρέπει να είναι «περήφανη» που ανέτρεψε τον Σαντάμ Χουσεΐν, ο Μπλερ αποκάλυψε ότι στη βάση της πρότασής του δεν ήταν τόσο αγνές προθέσεις και ηθικά κίνητρα, αλλά μια εναγώνια προσπάθεια εξασφάλισης κάποιας στήριξης της προσωπικής πολιτικής του στο Ιράκ, κάτι στο οποίο αναφέρθηκαν και ορισμένοι από τους υψηλούς συμμετέχοντες στη συνάντηση του Λονδίνου.Αν δεχθεί κανείς -έστω ως υπόθεση εργασίας- ότι ο Μπλερ είναι απολύτως ειλικρινής στην προσπάθειά του να προωθήσει την αρχή των «ανθρωπιστικών επεμβάσεων», η απόφασή του να συνταχθεί με τις ΗΠΑ στον πόλεμο του Ιράκ αποτέλεσε τεράστιο σφάλμα. Ταυτιζόμενος με μια αμερικανική κυβέρνηση εξτρεμιστών και στη συνέχεια προσπαθώντας να δικαιολογήσει τη στάση του αυτή με την «ανθρωπιστική» διάσταση του πολέμου, δηλαδή τη διάσωση του ιρακινού λαού από ένα βάναυσο καθεστώς, δεν πέτυχε παρά να αποδείξει ότι οι ηθικές αξίες δεν αποτελούν παρά φύλλο συκής για τα παιχνίδια ηγεμονίας των ισχυρών.Ενα από τα σημαντικότερα θύματα των αποφάσεών του ήταν έτσι αυτό που εμφανίζεται ότι επιθυμεί να προωθήσει και αυτό το οποίο συζητούν πολλοί, κυρίως προοδευτικοί, σε ολόκληρο τον κόσμο: η «ανθρωπιστική» ή «κοσμοπολίτικη» επέμβαση ή ο «νέος στρατιωτικός ουμανισμός».2Ο προβληματισμός για το αν μπορούμε να παρακολουθούμε άπρακτοι να διαπράττονται φρικαλεότητες, καθώς η αρχή της εθνικής κυριαρχίας δεν επιτρέπει την επέμβαση στα εσωτερικά άλλων χωρών έχει ενισχυθεί στο διάστημα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η αποδυνάμωση του συγκρουσιακού χαρακτήρα της διεθνούς πολιτικής επέτρεψε μια σειρά ανθρωπιστικών επεμβάσεων, κυρίως με την έγκριση του ΟΗΕ (Ρουάντα, Σομαλία, Ανατολικό Τιμόρ). Κατά το ίδιο διάστημα, έγινε μια σειρά επεμβάσεων χωρίς την έγκριση του διεθνούς οργανισμού (Αϊτή) ή με την εκβιαστική εξασφάλισή της. (Στην περίπτωση του Κοσσυφοπεδίου, η σχετική απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας ελήφθη δύο μέρες μετά την έναρξη των βομβαρδισμών).Η κυρίαρχη νομική άποψη είναι ότι βάσει του υπάρχοντος διεθνούς δικαίου δεν υπάρχει δικαίωμα ανθρωπιστικής επέμβασης χωρίς εντολή του Συμβουλίου Ασφαλείας. Η απάντηση από ηθική ή πολιτική άποψη δεν είναι απαραίτητα η ίδια. Τα στοιχεία δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, ενός αιώνα που γνώρισε δύο Παγκόσμιους Πολέμους, αυτοί που σκοτώθηκαν από τις ίδιες τις κυβερνήσεις των χωρών τους είναι τέσσερις φορές περισσότεροι απ' όσους σκοτώθηκαν σε διεθνείς ή εμφύλιες συρράξεις.3Ολο και περισσότερο διατυπώνονται ισχυρά επιχειρήματα υπέρ μιας ανθρωπιστικής διεθνούς νομικής τάξης. Οπως ο Τόνι Μπλερ, πολλοί υποστηρίζουν ότι η επέμβαση στο εσωτερικό μιας άλλης χώρας χωρίς εντολή του Συμβουλίου Ασφαλείας είναι δίκαιη (αν και όχι τυπικά νόμιμη) σε περίπτωση που διαπράττονται σοβαρά εγκλήματα κατά ατόμων και το Συμβούλιο Ασφαλείας δεν είναι σε θέση να πάρει σχετική απόφαση (ενδεχομένως και λόγω της σημερινής του δομής με τα πέντε μόνιμα μέλη που διαθέτουν δικαίωμα αρνησικυρίας).Από την άλλη πλευρά, αν τέτοιου είδους επεμβάσεις νομιμοποιηθούν, θα καταστεί ασαφής η σημερινή γενικώς αναγνωρισμένη απαγόρευση της χρήσης βίας μεταξύ κρατών, θα κινδυνεύσει το σύστημα συλλογικής ασφάλειας και θα υπονομευθούν βασικά στοιχεία της διεθνούς νομικής τάξης.4Οπως επισημαίνει το Ινστιτούτο Διεθνών Μελετών της Δανίας σε έκθεσή του προς την κυβέρνηση της Δανίας, υπάρχουν τέσσερις τρόποι αντιμετώπισης του θέματος:1. Η στρατηγική του status quo. Η εξάρτηση οποιασδήποτε επέμβασης αποκλειστικά από το Συμβούλιο Ασφαλείας.2. Η ad hoc (κατά περίπτωση) στρατηγική. Οι ανθρωπιστικές επεμβάσεις δικαιολογούνται σε ακραίες περιπτώσεις, έστω και κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου.3. Η στρατηγική της εξαίρεσης, δηλαδή η αναγνώριση δικαιώματος ανθρωπιστικής επέμβασης, χωρίς έγκριση του ΟΗΕ, στο πλαίσιο όμως του διεθνούς δικαίου κάτω από αυστηρούς όρους και προϋποθέσεις. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει με τροποποίηση του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ, με την πρακτική των κρατών ή με υιοθέτηση ενός δόγματος ανθρωπιστικής επέμβασης εκ μέρους ενός διεθνούς οργανισμού (π.χ. ΝΑΤΟ) ή ομάδας κρατών.4. Η στρατηγική του γενικού δικαιώματος. Η αναγνώριση δηλαδή ενός γενικού δικαιώματος ανθρωπιστικής επέμβασης, κάτι σαν το δικαίωμα της αυτοάμυνας που αναγνωρίζεται σήμερα από τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ ως μοναδική νόμιμη προσφυγή στη βία μεταξύ κρατών, χωρίς την έγκριση του ΟΗΕ.Το Ινστιτούτο τάσσεται υπέρ της δεύτερης προσέγγισης σε συνδυασμό με στοιχεία της πρώτης, επισημαίνοντας ότι η τρίτη και η τέταρτη ανατρέπουν πλήρως την υπάρχουσα διεθνή νομική τάξη και απειλούν να καταστήσουν το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ πολιτικά διακοσμητικό.Ο Τόνι Μπλερ δείχνει να προτιμά την τρίτη ή και την τέταρτη. Ομως οι δικές του ενέργειες ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την ενίσχυση των αντιδράσεων.Θεωρητικά, η συνάντηση των «προοδευτικών» κομμάτων ήταν ο ιδανικός τόπος για την προώθηση της αρχής της «ανθρωπιστικής επέμβασης», καθώς ο προοδευτικός χώρος είναι αυτός που ενδιαφέρεται περισσότερο για τα ανθρώπινα δικαιώματα έναντι του κράτους. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πόλεμος του Κοσσυφοπεδίου, ο οποίος (με ελάχιστες εξαιρέσεις) έχει καταχωριστεί πλέον στη διεθνή συλλογική συνείδηση ως επιτυχής απόδειξη αξίας των ανθρωπιστικών επεμβάσεων, επικρίθηκε κυρίως από τους ακροδεξιούς τύπου Λεπέν.Ομως ο Τόνι Μπλερ ευθύνεται για την υπονόμευση της ιδέας της οποίας την πατρότητα αποδίδουν στον Σωκράτη και τον Διογένη, «πολίτες του κόσμου» με «ηθική ταύτιση με τη λογική ανθρωπότητα».5Στη «βαθιά πεποίθησή» του ότι κάνει το σωστό συντασσόμενος με τις ΗΠΑ στον πόλεμο του Ιράκ ενδέχεται να έπαιξε ρόλο η επιθυμία να κατοχυρωθεί το δικαίωμα της έξωθεν επέμβασης, για ανθρωπιστικούς λόγους, χωρίς όμως αυτό να οδηγήσει σε ανατροπή της διεθνούς νομικής τάξης.Το αποτέλεσμα όμως ήταν αρνητικό για όσους τάσσονται υπέρ των «ανθρωπιστικών επεμβάσεων». Διότι απέδειξε την αξία των επιχειρημάτων όσων απορρίπτουν κάτι τέτοιο ως επικίνδυνη εκτροπή από τη διεθνή νομική τάξη, η οποία είναι η μοναδική που μπορεί να μετριάσει την απόλυτη κυριαρχία της ισχύος.Σε αντίθεση με τις σκέψεις που αφήνεται να εννοηθεί ότι καθοδήγησαν τις αποφάσεις του Μπλερ, αν η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε αφεθεί να ενεργήσει μόνη της, αδιαφορώντας πλήρως για τη διεθνή νομιμότητα που εκφράζει ο ΟΗΕ, το πλήγμα στη διεθνή νομική τάξη θα ήταν μεμονωμένο και άρα μικρότερης σημασίας από τη συλλογική αμφισβήτηση που τείνει να δημιουργήσει προηγούμενο «πρακτικής κρατών».Ο Τόνι Μπλερ υπονόμευσε έτσι έναν στόχο που εμφανίζεται να έχει από παλιά και ο οποίος δεν στερείται αξίας. Τα ανθρώπινα δικαιώματα θα δυσκολευθούν να αναδυθούν πάνω από την προσχηματικότητα που απέδειξε η περίπωση του Ιράκ. Η συζήτηση όμως θα συνεχιστεί, με μεγαλύτερη προσοχή και περισσότερο σεβασμό στην ανάγκη διατήρησης ισορροπιών και ασφαλιστικών δικλίδων.

1. Foreign Policy and National Interest, ομιλία του Ρόμπιν Κουκ στο Βασιλικό Ινστιτούτο Διεθνών Υποθέσεων, Λονδίνο, 28 Ιανουαρίου 2000.2. Ulrich Beck στον Noam Chomsky, «The new military humanism: Lessons from Kossovo» Λονδίνο, 1999, Pluto Press.3. Murphy, Humanitarian Intervention.4. Dansk Udenrigspolitik Institut, "Humanitarian Intervention. Legal and Political Aspects", Κοπεγχάγη, 1999.5. Martha Nussbaum, «Kant and cosmopolitanism». Περιλαμβάνεται στο «Perpetual Peace: Essays on Kant's cosmopolitanism» των James Bohman Matthias και Lutz - Bacman, ΜΙΤ Press, 1997.

Οι ΗΠΑ, η δημοκρατία και η μεταφυσική τους

Σε μία από τις πόλεις-έδρες στρατιωτικών σχηματισμών στις ΗΠΑ, η σύζυγος ενός Αμερικανού λοχία που υπηρετεί στο Ιράκ είναι έξαλλη με τους Ιρακινούς, θεωρώντας τους υπεύθυνους για την καθυστέρηση της επιστροφής του συζύγου της. «Τι είδους άνθρωποι είναι αυτοί, είναι δυνατόν να υπάρχουν κάποιοι που δεν θέλουν να ζήσουν σαν Αμερικανοί;», αναρωτιέται, καταλήγοντας ότι κακώς η αμερικανική κυβέρνηση έστειλε τον άνδρα της να βοηθήσει «τέτοιους ανθρώπους».Σε μια κοινωνία όπως η αμερικανική, που από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής της έπρεπε να δημιουργήσει μια νέα ενιαία ταυτότητα, υπερβαίνοντας εθνικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες, ήταν απαραίτητη μια νέα μεταφυσική πίστη που θα υπερείχε των διαφορών και θα συνέβαλε στην ενιαία εθνική συνείδηση. Το ρόλο αυτό κλήθηκε να παίξει η πίστη στην πατρίδα και στις αξίες της, μια πίστη που σταδιακά ολίσθησε σε μεταφυσική, αποκτώντας τα χαρακτηριστικά θρησκείας. Μιας θρησκείας της οποίας τα έντονα ιεραποστολικά χαρακτηριστικά αποκτούν κατά το τελευταίο διάστημα επιθετική μορφή.Αν μία από τις βασικές λειτουργίες τής οποιασδήποτε θρησκείας, ακόμα και εκείνων που ως ιδεολογίες απορρίπτουν τη μεταφυσική πριν ολισθήσουν σ' αυτή, είναι η κοινωνική οργάνωση και ο έλεγχος της κοινωνίας από μια ηγεσία / ιερατείο, αυτό έχει συζητηθεί στο πλαίσιο του αφορισμού «η θρησκεία είναι το όπιο των λαών». Είναι μια λειτουργία κοινωνικού ελέγχου που δεν περιορίζεται στις εμφανείς θρησκείες, αλλά και σε όλες τις μορφές συλλογικής πεποίθησης / πίστης περί καλού-κακού, σωστού-λάθους.Από τις αρχές του περασμένου αιώνα μέχρι σήμερα και ιδίως μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η μεταφυσική πίστη στη «δημοκρατία» των ΗΠΑ και στον «αρχιερέα» πρόεδρο ως εκφραστή του ιερατείου ενισχύεται συνεχώς, με τη μανιχαϊστική διαίρεση ανάμεσα σε καλούς και κακούς να αφορά αρχικά τους «κομμουνιστές» και εσχάτως τους «τρομοκράτες».Αν όμως καθ' όλο το διάστημα αυτό, η ηγεσία - ιερατείο διατήρησε (λίγο-πολύ) την απαραίτητη επαφή με την πραγματικότητα και την απόσταση από τα κηρυσσόμενα δόγματα, η σημερινή ηγεσία των ΗΠΑ, κυριαρχούμενη από τους «νεοσυντηρητικούς», δείχνει να πιστεύει μεγάλο μέρος από όσα κηρύττει. Βοηθάει βέβαια το ότι, κατά αριστοτεχνικό τρόπο, η θρησκεία της «αμερικανικής δημοκρατίας» έχει καταφέρει να συνδυάσει τις ηθικές αξίες με τα συμφέροντα, τα οράματα με τον κυνισμό.Κάτι τέτοιο, θα μπορούσε να είναι, κατ'αρχήν, συμπαθές, έστω και αν υπήρχε έντονη διαφωνία με τις πεποιθήσεις τους. Ομως είναι εξαιρετικά επικίνδυνο, διότι οδηγεί σε πολιτικές στηριγμένες όχι στην ανάγνωση της πραγματικότητας, όσο στην πίστη, που, ως συνήθως, λίγο απέχει από τους ευσεβείς πόθους.Οι ιεραπόστολοι της αμερικανικής «δημοκρατίας» πραγματικά δυσκολεύονται να κατανοήσουν πώς είναι δυνατόν κάποιοι να μην προσμένουν το θείο δώρο που τους φέρνουν, να αρνούνται την υπαρκτή «δημοκρατία» που ευαγγελίζονται. Οταν οι σχεδιασμοί τους βασίζονται στην πίστη τους, είναι φυσικό να καταρρέουν συναντώντας την πραγματικότητα, όπως στο κατεχόμενο Ιράκ.Ηομάδα Τσένι, Περλ, Γούλφοβιτς και Ράμσφελντ έχει κατηγορηθεί για «ιδεολογική τύφλωση». Μια τύφλωση που φέρει μεν το σπέρμα της δικής τους αποτυχίας (εξασφαλισμένη, αν δεν είχε μεσολαβήσει το «δώρο» του Οσάμα μπιν Λάντεν), συνεπάγεται όμως τον κίνδυνο καταστροφικής (και για τους άλλους) κατάρρευσης.Τις ίδιες υποψίες «ιδεολογικής τύφλωσης» προκαλεί και η συμπεριφορά του Βρετανού πρωθυπουργού Τόνι Μπλερ, ο οποίος προσπαθεί με κάθε τρόπο να πείσει -και σε ένα βαθμό το έχει πετύχει- ότι πιστεύει ακράδαντα πως ό,τι κάνει είναι το σωστό, ηθικά και πολιτικά.Λίγο μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ, Αμερικανός αναλυτής προειδοποιούσε: Είδαμε τι μπορεί να κάνουν οι ζηλωτές του μαχητικού Ισλάμ. Εύχομαι να μη χρειαστεί να δούμε τι μπορούν να κάνουν οι ζηλωτές της μαχητικής δημοκρατίας.