Ελευθεροτυπία χωρίς "νεκρά δένδρα"

Θα ακουγόταν εξωφρενικό, αν κάποιος ζητούσε με ένα απλό εξώδικο από την Αττική Οδό να εμποδίζει τη διέλευση από τα διόδια στα φορτηγά που μεταφέρουν έντυπα προς το αεροδρόμιο για διανομή στην Ελλάδα, επειδή θεωρεί ότι κάποια από τα γραφόμενα σ' αυτά τον δυσφημούν. Θα ήταν ακόμα πιο εξωφρενικό, αν η εταιρεία συμμορφωνόταν και, σίγουρα, θα προκαλούσε αντιδράσεις. Σε ευρύτερο ρυθμιστικό επίπεδο, θα ξεσηκώνονταν και οι πέτρες (ή τουλάχιστον θα έπρεπε) αν σε μια σύγχρονη δημοκρατική χώρα κάποιος προσπαθούσε να θέσει περιορισμούς και ελέγχους στην ελευθερία του Τύπου, να λογοκρίνει προληπτικά, επεκτείνοντας το εύρημα της χρήσης δημοσίου αγαθού (ραδιοσυχνότητες) που επικράτησε σε ό,τι αφορά την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, και ερμηνεύοντας ως αντίστοιχο δημόσιο αγαθό το οδικό δίκτυο μέσω του οποίου διακινούνται τα έντυπα.Κάτι ανάλογο συμβαίνει όμως συχνά («Ελευθεροτυπία», 12/10) σε πολλά μέρη του κόσμου, όχι απαραίτητα σε χώρες περιορισμένης δημοκρατίας, όταν εταιρείες παροχής πρόσβασης στο Ιντερνετ (ISP) βομβαρδίζονται από εξώδικα «θιγομένων», που τους ζητούν να διακόψουν την πρόσβαση στο υλικό που τους θίγει. Και στη λογική τού «ού μπλέξεις», συχνά συμμορφώνονται, χωρίς καν να υπάρχει κάποια σχετική δικαστική απόφαση.Μέσα στη σύγχυση που προκαλεί κάθε καινούργιο που δεν έχει ακόμα πλήρως «χωνευτεί» από την κοινωνία, στο συνεχώς διευρυνόμενο λόγω επιταχυνόμενης τεχνολογικής εξέλιξης χάσμα ανάμεσα στην πραγματικότητα και την αδράνεια των κοινωνικών προσαρμογών, δημιουργείται χώρος αυθαιρεσίας ένθεν κακείθεν. Προκύπτει μια, φυσιολογικά χαοτική στην έναρξή της, αναζήτηση των νέων ισορροπιών ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό ή στην αλληλεπίδραση των ορίων ανάμεσα στις διάφορες ατομικότητες. Ενα χάος που γίνεται εξαιρετικά ορατό με την έλλειψη κατανόησης της διαφοράς ανάμεσα στο μήνυμα και το μέσον, τη φοβική δαιμονοποίηση ή την ουτοπική εξύμνηση ενός απλού -όσο αποτελεσματικό και αν είναι- εργαλείου.Παραμένοντας σε μια βασική συνιστώσα της Δημοκρατίας, την ελευθερία του λόγου και, κατ' επέκταση, την ελευθερία του Τύπου, γίνεται όλο και προφανέστερο ότι όχι μόνο το μέλλον αλλά και η αναγέννηση του γραπτού λόγου βρίσκονται στο Διαδίκτυο, απειλώντας για πρώτη φορά έπειτα από χρόνια την κυριαρχία του ραδιοτηλεοπτικού (ιδίως του τηλεοπτικού) εκπεμπόμενου λόγου. Η ίδια η μορφή της εφημερίδας, του εντύπου γενικά, είναι αυτή που χρειάζεται τις λιγότερες προσαρμογές, όπως δείχνουν οι έρευνες που έχουν γίνει διεθνώς μεταξύ των νεοτέρων (και μελλοντικά μεγαλυτέρων). Η εγγενής γραμμική ή «σειριακή» μορφή του ραδιοφωνικού ή τηλεοπτικού λόγου δείχνει να γίνεται αντιληπτή όλο και περισσότερο ως σοβαρός περιορισμός.Σε ένα τηλεοπτικό ή ραδιοφωνικό δελτίο ειδήσεων πρέπει κανείς να παρακολουθήσει μια σειρά ειδήσεων που ενδεχομένως δεν τον ενδιαφέρουν, να υποστεί κάποιον τηλεπαρουσιαστή που διαπληκτίζεται με τον προσκεκλημένο του για κάτι που πιθανώς τον αφήνει αδιάφορο, με την ελπίδα ότι, κάποια στιγμή, θα ακούσει αυτό που τον ενδιαφέρει, αν δεν το φάει το μαύρο σκοτάδι του ακριβού τηλεοπτικού χρόνου. Ενδέχεται να χάσει μισή ή μία ώρα και να μείνει απογοητευμένος.Αντιθέτως, η εγγενής μορφή μιας εφημερίδας, όπως και του Διαδικτύου, αν και με περιορισμούς αναζήτησης, δεν είναι γραμμική αλλά «τυχαίας προσπέλασης». Ο αναγνώστης μπορεί να επιλέξει να πάει απευθείας στις αθλητικές ή τις καλλιτεχνικές σελίδες, χωρίς να περάσει από αυτές που προηγούνται, μπορεί να διαβάσει μια είδηση που τον ενδιαφέρει ή του τραβάει την προσοχή ο τίτλος της, χωρίς απαραίτητα να διαβάσει τις υπόλοιπες. Αυτή η συνάφεια της εφημερίδας με την ευρεία έννοια, δηλαδή του συνεχώς ανανεούμενου γραπτού λόγου με τη δυνατότητα μη γραμμικής προσπέλασης, την οδηγεί μοιραία στο Διαδίκτυο, όπως δείχνει και η έκρηξη των δικτυακών ημερολογίων (blog από το Web Log). Η «έκρηξη» αυτή οδηγεί ακριβώς στον πυρήνα της ελευθερίας του λόγου και του Τύπου, δίνοντας ίσως για πρώτη φορά τη δυνατότητα πλήρους πρακτικής εφαρμογής τους. Διότι, αν μέχρι τώρα στα δημοκρατικά καθεστώτα κάθε πολίτης έχει θεωρητικά το δικαίωμα να εκδώσει ελεύθερα μια εφημερίδα για να εκφράσει την άποψή του, τη δυσφορία, την πίκρα ή ακόμα και την τρέλα του, η ελευθερία αυτή σκοντάφτει στους πρακτικούς περιορισμούς κόστους παραγωγής και διακίνησης. Με το εργαλείο του Διαδικτύου, με τον συνδυασμό πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, οι περιορισμοί αυτοί σχεδόν εξαφανίζονται, σε μια εξέλιξη πολύ πιο δραστική από τη διευκόλυνση της διακίνησης ιδεών που επέτρεψε στο παρελθόν το εργαλείο της τυπογραφίας.Μία εφημερίδα (με την ευρεία έννοια) δεν είναι τα «νεκρά δένδρα», το χαρτί πάνω στο οποίο τυπώνεται, ούτε τα φορτηγά που τη μεταφέρουν στο περίπτερο, αλλά ο λόγος της. Σ' αυτόν και όχι στο χαρτί και στο μελάνι (ή στο μικρόφωνο) αναφέρεται η ελευθερία του λόγου, σε αυτόν και όχι σε κάποια παλιά «Χαϊδελβέργη» αναφέρεται η ελευθερία του Τύπου. Η αλλαγή των εργαλείων παραγωγής, η αντικατάσταση των φορτηγών από ηλεκτρόνια για τη διακίνηση, δεν αλλάζει την ουσία.Η ουσία όμως κινδυνεύει από την εκμετάλλευση της φυσιολογικής σύγχυσης από την εισαγωγή του νέου, από την απερίσκεπτη ή κακόβουλα κατευθυνόμενη φοβική αντιμετώπισή του. Η όλο και εντεινόμενη ρυθμιστική τάση των σύγχρονων κοινωνιών οφείλεται εν μέρει στην αυξανόμενη πολυπλοκότητά τους. Οφείλεται όμως και στη φυσική τάση κάθε μορφής εξουσίας - γραφειοκρατίας, να αναζητά ευκαιρίες ρύθμισης της αυτοεξυπηρέτησής της, με συνηθέστερο πρόσχημα την προστασία κάποιου εννόμου αγαθού και σύμμαχο την κινδυνολογία. Ανέκαθεν υπαρκτά προβλήματα, από την τρομοκρατία, τους παιδεραστές, τους απατεώνες και τους κλέφτες χρησιμοποιούνται ως φόβητρο για περιορισμούς ελευθεριών. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως όταν πριν χρόνια στην Ελλάδα, κάποιος υπουργός σκεφτόταν να απαγορεύσει τη μεταφορά δύο αναβατών από τις μοτοσικλέτες για να αντιμετωπιστούν οι «τσαντάκηδες», αποτελούν εκφράσεις απλής βλακείας. Σε άλλες, όπως στον έλεγχο της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας για την αντιμετώπιση των παιδεραστών, που επέστρεψε ως παράνομη τη φωτογραφία από τις καλοκαιρινές διακοπές που έστειλε φίλη στον αδελφό της στη Βρετανία, επειδή σε αυτές εμφανίζονταν τα παιδιά της με μαγιό στην παραλία, δεν είναι απαραίτητο να λείπει η βλακεία, όμως σίγουρα συνοδεύεται από ευρύτερη λογική εθισμού σε ελέγχους και εμπέδωσης αισθήματος απειλής. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν χρειάζονται κάποιες ρυθμίσεις. Με κυρίαρχη εκείνη που θα διασφαλίζει τις ατομικές ελευθερίες, ιδίως την ελευθερία του λόγου ανεξάρτητα από τα εργαλεία έκφρασης, και θα διαμορφώνει ένα σαφές πλαίσιο προστασίας, ώστε βασικοί διαχειριστές των νέων εργαλείων να μην υπόκεινται σε εκβιασμούς και πιέσεις.