Τόφλερ κατά Σανιδά

Ο Αλβιν Τόφλερ ήταν αισιόδοξος άνθρωπος. Στις δεκαετίες του '60 και του '70 είχε σίγουρα διαβάσει τον «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο» του Αλντους Χάξλεϊ και το «1984» του Τζορτζ Οργουελ και σίγουρα κάτι είχε ακούσει για τον Μισέλ Φουκό. Μπορεί το «Μπραζίλ» να μην είχε ακόμα γυριστεί σε ταινία, ούτε ο «Γαλάζιος Κεραυνός», ο «Εχθρός του Κράτους» και η μικρού μήκους ταινία «Πίτσα». Ομως δεν χρειαζόταν να έχει δει τη «Ζωή των άλλων» για να αισθανθεί ασφυξία, γιατί το παράδειγμα της Στάζι ήταν γνωστό σε όλους τους ενδιαφερόμενους, πλην συγκεκριμένου εκκλησιάσματος.Παρασυρμένος από έναν σχεδόν εφηβικό ενθουσιασμό, έβλεπε στην αναδυόμενη επανάσταση της τεχνολογίας μια ευρύτερη επανάσταση, μια τεχνολογική χειραφέτηση των μαζών που θα αποκτούσαν άμεση πρόσβαση στα νέα μέσα παραγωγής και στον νέο συντελεστή της παραγωγής, την πληροφορία, που σχεδόν θα αντικαθιστούσε τους παραδοσιακούς τρεις. Επηρεασμένος, ενδεχομένως, από τους μύθους της Αμερικανικής Επανάστασης μέσα στους οποίους μεγάλωσε, έβλεπε στον γάμο της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών την ανάδυση ενός φτηνού και άρα διαθέσιμου σε όλους όπλου, που θα επέτρεπε την ατομική ή συλλογική αντίσταση σε κάθε μορφής καταπίεση, σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που «το δικαίωμα στην οπλοφορία» και στον «σχηματισμό πολιτοφυλακής», που εντάχθηκε στο αμερικανικό Σύνταγμα, υποτίθεται ότι θα επέτρεπε σε όλους τους ελεύθερους ανθρώπους να αντισταθούν αποτελεσματικά απέναντι σε κάθε προσπάθεια υποδούλωσής τους.Οπως οι Αμερικανοί «ιδρυτικοί πατέρες», μπορεί να διέκρινε τη δυσαναλογία ανάμεσα στις δυνατότητες ανάπτυξης, ενσωμάτωσης και εκμετάλλευσης των τεχνολογικών εξελίξεων ανάμεσα σε κυρίαρχους και κυριαρχούμενους, ανάμεσα σε κράτη και άτομα, απέφυγε όμως να εστιάσει εκεί. Προσπάθησε να προειδοποιήσει για τις κάμερες -φορητές, σταθερές, ιπτάμενες και διαστημικές, κρατικές και ιδιωτικές- που καταγράφουν κινήσεις, πινακίδες αυτοκινήτων, συνομιλίες, βιομετρικά στοιχεία, ακόμα και τρόπο κίνησης που υποδηλώνει ύποπτες προθέσεις. Αναφέρθηκε στη δυνατότητα καταγραφής προσωπικών στοιχείων μέσω κάθε ηλεκτρονικής συναλλαγής, τη χαρτογράφηση όλων των κινήσεων στον χώρο μέσω της χρήσης πιστωτικών καρτών και κινητών τηλεφώνων, την καταγραφή όχι μόνο των στοιχείων αλλά και του περιεχομένου κάθε μορφής ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Ακροθιγώς προέβλεψε ακόμα και τις μεθόδους «εξόρυξης» στοιχείων από κάθε πηγή, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που εθελοντικά -και σχετικά απερίσκεπτα- δημοσιοποιούνται σε δικτυακούς χώρους επικοινωνίας. Αναφέρθηκε στη διασύνδεση, διασταύρωση και συνεχή αλληλεμπλουτισμό όλων αυτών των βάσεων δεδομένων, με αποτέλεσμα τον «πολλαπλασιασμό ισχύος» τους. Και πολύ σωστά μίλησε για «Σοκ του μέλλοντος» και για «Τρίτο κύμα», αποφεύγοντας προνοητικά την εύκολη χρήση της λέξης «επανάσταση», αν και δεν την εξαφάνισε τελείως.Η σημερινή επιβεβαίωση των προβλέψεών του σε επίπεδο τεχνολογίας, δεν συνοδεύτηκε όμως από επιβεβαίωση της αισιοδοξίας του για το τελικό αποτέλεσμα σε επίπεδο κοινωνίας. Η τεχνοκεντρική προσέγγιση της κοινωνικής εξέλιξης απλώς άγγιξε την αέναη αναδιαπραγμάτευση του «κοινωνικού συμβολαίου» και δεν διανοήθηκε να προβληματιστεί για τις αλλαγές στα συμβαλλόμενα μέρη.Χωρίς να αποτολμηθεί ουσιαστική απάντηση σχετικά με το κατά πόσον οι συμβαλλόμενοι είναι τα επί μέρους άτομα ή τα άτομα απέναντι στις κυρίαρχες δομές, οι διαμορφούμενες ισορροπίες δείχνουν στη φάση αυτή μια μετατόπιση προς τη δεύτερη περίπτωση. Αν και οι σύγχρονες τεχνολογίες διαχέονται ευρύτατα και αρκετά «δημοκρατικά», οι δομημένες εξουσίες, μετά από μια περίοδο αμηχανίας, φαίνονται περισσότερο αποτελεσματικές στον πολλαπλασιασμό των δυνατοτήτων που προσφέρει ο συνδυασμός μεταξύ τους αλλά και η ένταξή τους σε ένα οργανωμένο ενιαίο σύνολο. Η διασύνδεσή τους σε ευρύτερα υπερεθνικά δίκτυα παρακολούθησης και φακελώματος καταργεί την κατάτμηση των συστημάτων κοινωνικού ελέγχου δημιουργώντας ένα σχεδόν παγκόσμιο υπερ-σύστημα, που μοιραία αναγκάζει, έστω και με μικρή υστέρηση, τις περιφέρειες να ακολουθήσουν τους όρους και τη λογική των ισχυρών και πιο δραστήριων κέντρων.Οι κυριαρχικές δομές δεν περιορίζονται στην αποτελεσματικότερη οργάνωση των τεχνικών δυνατοτήτων, αλλά και στην επιβολή των αποτελεσμάτων της οργάνωσης αυτής με παράλληλη αποτροπή αντίστοιχης οργάνωσης εκτός του δικού τους ελέγχου. Πέρα από την επιστράτευση -με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία κατά περίπτωση- ρυθμιστικής λογικής του είδους «δικό μας το μαχαίρι, δικό μας και το πεπόνι», την επιστράτευση παραδοσιακών μηχανισμών τύπου «γενικών εισαγγελέων» ή απλών εισαγγελέων, καθησυχαστικά εφευρήματα τύπου «ανεξάρτητων Αρχών» λειτουργούν, συχνά ερήμην τους, όχι μόνον ως «άλλοθι» ή «φερετζές» των εξουσιαστικών υπερβάσεων, αλλά και ως μέσον ενίσχυσής τους.Οπως δείχνει και το πρόσφατο παράδειγμα με την Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων ή το λιγότερο πρόσφατο της Αρχής Διασφάλισης Απορρήτου Επικοινωνιών, ακόμα και οι καλύτερες προθέσεις από μέρους τους καταλήγουν να έχουν το αντίστροφο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Διότι στην επιβολή των ρυθμιστικών πλαισίων είναι πολύ πιο αποτελεσματικές όταν εμποδίζουν την «αθέμιτη» χρήση της τεχνολογίας από μεμονωμένα άτομα και σχετικά μικρές και ανίσχυρες ομάδες (έχοντας τότε στο πλευρό τους ολόκληρη την υποστήριξη των εξουσιαστικών μηχανισμών). Η αποτελεσματικότητά τους όταν προσπαθούν να επιβάλουν ακόμα και πολύ χαλαρότερες ρυθμίσεις στην άλλη πλευρά, αυτή των εξουσιαστικών μηχανισμών, είναι σχεδόν μηδενική ακόμα και όταν έχουν τις καλύτερες προθέσεις. Το πρακτικό αποτέλεσμα είναι η αποτροπή της εξισορρόπησης μέσω της τεχνολογίας που οραματιζόταν ο Αλβιν Τόφλερ και η άτυπη, ακόμα και ακούσια σε ό,τι τις αφορά, αποτροπή του οράματος της χειραφέτησης.Το «κοινωνικό συμβόλαιο» περιλαμβάνει τον -αρκετά θεωρητικό είναι αλήθεια- όρο, ότι το άτομο μπορεί να επιλέξει μεταξύ διαφορετικών προσφορών, μετακινούμενο. Μια από τις αρνητικές επιπτώσεις της τεχνολογικής και, κατ' επέκτασιν, ολικής παγκοσμιοποίησης είναι η ακύρωση ακόμα και του αφελούς «αν δεν σ' αρέσει, πήγαινε αλλού». Διότι το «αλλού» γίνεται όλο και πιο ίδιο. Οι δυνατότητες επαναδιαπραγμάτευσης του κοινωνικού συμβολαίου ή αλλαγής του μοιάζουν όλο και περισσότερο με τις δυνατότητες διαπραγμάτευσης ή αλλαγής συμβολαίων κινητής τηλεφωνίας.