Αμερικανικός φόβος, ευρωπαϊκή ελπίδα

Καθώς οι ΗΠΑ οδεύουν προς τις προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου, τα συνέδρια των δύο κομμάτων, ξεκινώντας με αυτό των Δημοκρατικών της περασμένης εβδομάδας, διεξάγονται μέσα σε κλίμα πρωτοφανούς σε ένταση πόλωσης. Η ένταση αυτή, όμως, επιφανειακά μόνο έχει να κάνει με διαφορετικές προσεγγίσεις σε θέματα όπως το Ιράκ και ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας. Στη βάση της βρίσκονται πολύ πιο σοβαροί υπαρξιακοί φόβοι της αμερικανικής κοινωνίας, οι οποίοι πηγάζουν από διεργασίες στο εσωτερικό της. Διεργασίες που βρίσκουν αναλογίες στην Ευρώπη, όπου όμως το διαφορετικό σημείο ιστορικής εξέλιξης επιτρέπει την αντιμετώπισή τους με λιγότερο φόβο.Από το 1992 ο Αρθουρ Σλέσινγκερ μιλούσε για τα διαλυτικά φαινόμενα που απειλούν -σχεδόν νομοτελειακά, σύμφωνα με πολλούς άλλους αναλυτές- την αμερικανική κοινωνία1. Οι δημογραφικές τάσεις στις ΗΠΑ σε συνδυασμό με τα στοιχεία της μετανάστευσης κατά τα τελευταία χρόνια δείχνουν ότι οι πολιτισμικές βάσεις της αμερικανικής κοινωνίας, στηριγμένες στον αγγλο-σαξονικό πολιτισμό, απειλούνται. Οπως γράφει τον 18ο αιώνα ο Τζον Τζέι, «η πρόνοια με χαρά μάς έδωσε μια ενιαία χώρα σε έναν ενιαίο λαό -έναν λαό που προέρχεται από τους ίδιους προγόνους, που μιλά την ίδια γλώσσα, που έχει την ίδια θρησκεία, που ασπάζεται τις ίδιες αρχές διακυβέρνησης, ομοιογενή σε τρόπους και συνήθειες...»2.Καθώς οι σημερινές ΗΠΑ ξεκίνησαν όχι από μετανάστες αλλά εποίκους, πήραν εξ αρχής έναν ξεκάθαρα αγγλο-σαξονικό, προτεσταντικό χαρακτήρα. Οι κοινωνίες που δεν προκύπτουν από μια φυσική εξελικτική διαδικασία, αλλά ιδρύονται εξ αρχής από αποίκους, είναι αυτές που καθορίζουν με αυστηρότητα τις βάσεις και τις αρχές τους, αποτυπώνοντάς τες σε καταστατικούς χάρτες και κανονισμούς. Ετσι, η πρώτη κωδικοποιημένη ελληνική νομοθεσία δεν προήλθε από τη μητροπολιτική Ελλάδα, αλλά δημιουργήθηκε τον 7ο π.Χ. αιώνα στις ελληνικές αποικίες της Σικελίας.Από εκεί και πέρα, η κοινωνία στο πρότυπο των WASP (White, Anglo-Saxon, Protestant -Λευκός, Αγγλοσάξονας, Προτεστάντης) ακόμα και όταν άρχισε να δέχεται μετανάστες από την καθολική Ιρλανδία ή την Κεντρική, Ανατολική και Νότια Ευρώπη, λειτουργούσε πράγματι σαν «χωνευτήρι των λαών», όπως παρατήρησε γεμάτος ρομαντικό θαυμασμό ο Αλέξις ντε Τοκβίλ3 ή σαν το κρεβάτι του Προκρούστη για τους λιγότερο καλοπροαίρετους, προσαρμόζοντας τους πάντες στα μεγέθη της.Τις τελευταίες δεκαετίες, το «χωνευτήρι» φαίνεται να δυσλειτουργεί και αυξανόμενο τμήμα του πληθυσμού, κυρίως αυτοί που προέρχονται από τη νότια «γειτονιά» των ΗΠΑ, τη Λατινική Αμερική, αρνούνται να μπουν στα μέτρα της κυρίαρχης κουλτούρας, επιμένοντας να διατηρούν τη δική τους ως ξένο σώμα ή απαιτώντας με όλο και δυνατότερη φωνή τον χρωματισμό της με λατινοαμερικανικές αποχρώσεις.Το 1997, ο τότε πρόεδρος, Μπιλ Κλίντον, είχε δηλώσει ότι οι ΗΠΑ χρειάζονται «μια μεγάλη επανάσταση για να αποδείξουν ότι στην κυριολεξία μπορούν να ζήσουν χωρίς να έχουν μια κυρίαρχη ευρωπαϊκή κουλτούρα»4.Ως αποτέλεσμα, η παραδοσιακή αμερικανική κοινωνία αρχίζει να αισθάνεται ανασφαλής (άρα και περισσότερο επιθετική) ως προς την ταυτότητά της και να συσπειρώνεται για να αντιμετωπίσει την απειλή. Σε μια χώρα όπου η εθνική συνείδηση δεν ταυτιζόταν ποτέ ιδιαίτερα με συγκεκριμένες εδαφικές εκτάσεις, η συσπείρωση παρατηρείται γύρω από μια ακόμη μεγαλύτερη προβολή των «αμερικανικών αξιών», δηλαδή των αξιών της κοινωνίας των WASP. Και η εσωτερική ενδυνάμωσή τους προϋποθέτει σε μεγάλο βαθμό την ιεραποστολική προσπάθεια εξάπλωσης (ή επιβολής) τους ανά τον κόσμο.Σε μεγάλο βαθμό, η εκλογή του Τζορτζ Μπους ήταν αποτέλεσμα αυτών των ανησυχιών. Η επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου έδωσε στην προεδρία του μια πρόσθετη ώθηση σε αυτούς που αναζητούν την ασφάλεια στις συντηρητικότερες αμερικανικές αξίες, κάνοντάς τους να μιλούν για μια προεδρία στα όρια του θείου δώρου5. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα δύο κόμματα διαφέρουν στη βάση της πολιτικής τους. Και τα δύο εκφράζουν απολύτως την αγγλοσαξονική προτεσταντική κουλτούρα, διαφέροντας απλώς στον τρόπο με τον οποίο την υπερασπίζονται.Σε κάποιο βαθμό, η προβολή της «τρομοκρατίας» ως απειλής βοηθά αυτές τις προσπάθειες συσπείρωσης, αν και, όπως επισημαίνει ο Σάμουελ Χάντινγκτον, η επισειόμενη απειλή της τρομοκρατίας, λόγω της φύσης της, δεν μπορεί να πάρει τη θέση που είχε κάποτε ο κίνδυνος του κομμουνισμού6.Οι ΗΠΑ δεν είναι βέβαια η μοναδική χώρα που αντιμετωπίζει παρόμοια προβλήματα, αν και αυτό δεν διευκολύνει την επίλυσή τους. Ερευνα του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, που δόθηκε στη δημοσιότητα την περασμένη εβδομάδα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, δεδομένων των δημογραφικών τάσεων, μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα, ίσως και αρκετά νωρίτερα, η πλειοψηφία του πληθυσμού στην Ευρώπη θα είναι μουσουλμάνοι, αλλάζοντας δραματικά τις ισορροπίες στη Γηραιά Ηπειρο, στην οποία ήδη εμφανίζονται ορισμένα συμπτώματα κρίσης ταυτότητας, όπως στις ΗΠΑ: ενίσχυση θρησκευτικότητας, αυξανόμενη σύγχυση ανάμεσα στον πατριωτισμό και τον εθνικισμό, αλλά και μια νέα τάση εγκατάλειψης των πειραμάτων της πολυπολιτισμικότητας υπέρ σκληρών απαιτήσεων για πλήρη ένταξη και ενσωμάτωση των αλλοεθνών στις κυρίαρχες (επί του παρόντος) κοινωνίες (π.χ. φαινόμενο Πιμ Φόρτουιν στην Ολλανδία, δηλώσεις περί εγκατάλειψης του μοντέλου της πολυπολιτισμικότητας στη Γαλλία από τους ίδιους τους εμπνευστές του).Ομως στην Ευρώπη το πρόβλημα γίνεται περισσότερο αισθητό σε επίπεδο μεμονωμένων χωρών, χωρίς να λείπει, βεβαίως, η συλλογική ευρωπαϊκή διάσταση. Ωστόσο, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, οι οποίες έχουν ολοκληρώσει τη διαδικασία εθνογένεσης και βρίσκονται πλέον σε στάση από την άποψη αυτή, η Ευρώπη βρίσκεται στην αρχή μιας πορείας ευρωπαϊκής εθνογένεσης. Οσο δύσκολη και αν είναι αυτή η πορεία, όσα εμπόδια και οπισθοδρομήσεις και αν έχει, δεν παύει να είναι μια πορεία, μια κίνηση προς τα εμπρός. Και στο πλαίσιο αυτό, στοιχεία όπως αυτά που προκαλούν φόβο και αμυντική επιθετικότητα στις ΗΠΑ, μπορούν να αντιμετωπιστούν με την ελπίδα μιας σύνθεσης στη μελλοντική ευρωπαϊκή κοινωνία. Μια κοινωνία που μπορεί να αντλήσει διδάγματα -θετικά και αρνητικά- από την αμερικανική διαδικασία εθνογένεσης, όπως εκείνη είχε αντλήσει στοιχεία από την αντίστοιχη διαδικασία στη μετά την Αναγέννηση Ευρώπη.

Σημειώσεις1. Arthur Schlesinger jr., «The Disuniting of America».2. John Jay στο «The Federalist Papers».3. Alexis de Tocqueville, «Democracy in America».4. Bill Clinton, «The Tennessean», 15/6/1997.5. David Frum «The Right Man: The surprise presidency of George W. Bush».6. Samuel Ρ. Huntingkton, «Who are we? The challenges to America's national identity».