Χαμένοι στη μετάφραση για άλλη μια φορά

Υπάρχουν μερικά πράγματα που δεν μπορούν να μεταφραστούν.
Συμβαίνει συνήθως όταν σε μια κοινωνία δεν υπάρχουν τα ίδια σημεία αναφοράς που υπάρχουν σε κάποια άλλη.

Χαρακτηριστική περίπτωση, η μετάφραση στα ελληνικά του τίτλου του έργου του Μολιέρου «Bourgeois Gentilhomme». Στη διαφορετική ιστορική εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας, η έννοια του μεγαλοαστού ως παρακατιανού έναντι των ευγενών είναι κάτι το αδιανόητο, οπότε ο τίτλος «Αστός Ευγενής» σίγουρα αποτυγχάνει να προκαλέσει έκπληξη και ειρωνικό μειδίαμα. Οταν το έργο πρωτομεταφράστηκε στα ελληνικά, μέσα στις ειδικές κοινωνικές συνθήκες της εποχής εκείνης, επιλέχτηκε ο παντελώς ανακριβής, αλλά πλησιέστερος στις τότε ελληνικές αναφορές, τίτλος «Ο Αρχοντοχωριάτης». Αν η μετάφραση γινόταν για πρώτη φορά σήμερα, ίσως ο μεταφραστής επέλεγε τον τίτλο «Ο νεόπλουτος», περιγράφοντας κάποιο μεγαλοεργολάβο ή κάποιο από τα λαμόγια που απομυζούν παντοιοτρόπως το Ελληνικό Δημόσιο.

Το 1670, όταν το έργο του Μολιέρου ανέβηκε στην Comedie Francaise, οι ανερχόμενες τάξεις των εμπόρων και επαγγελματιών ήδη καθιστούσαν ισχυρή πραγματικότητα την ανάδυση μιας αστικής τάξης, η οποία, συχνά με άκομψη αναίδεια, αμφισβητούσε την κυριαρχία των ευγενών, πιθηκίζοντας ταυτοχρόνως τη συμπεριφορά τους και δικαιώνοντας τον περιφρονητικό χαρακτηρισμό snob (από το Sine NOBilitate, άνευ ευγενείας), που συνόδευε την απουσία ενός κώδικα τιμής στη λογική του noblesse oblige (η ευγένεια υποχρεώνει, δηλαδή η ευγενική καταγωγή συνεπάγεται υποχρεώσεις).

Στη Βρετανία, τη Γερμανία και τη Γαλλία, ένα στοιχείο έπαιξε κεντρικό ρόλο στη μετατροπή της ανερχόμενης αστικής τάξης από αντικείμενο σαρκασμού σε κυρίαρχο παράγοντα της κοινωνίας. Η σταθερή αύξηση της σημασίας της εκπαίδευσης που, σε αντίθεση με την ευρύτερη «Παιδεία», η οποία αποτελούσε προνόμιο των ευγενών, ήταν χαρακτηριστικό της αστικής τάξης και βάση βιοπορισμού της. Και η εκπαίδευση ήταν αυτή που γέννησε τη Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία με τη σειρά της κατέστρεψε τις βάσεις της στηριζόμενης στη γαιοκτημοσύνη αριστοκρατίας. Στη Γαλλία αυτή η διαδικασία ανακόπηκε μαζί με τη βίαιη απαλλαγή από την αριστοκρατία που έφερε η Γαλλική Επανάσταση. Στη Γερμανία, η αριστοκρατία είχε περισσότερο στρατοκρατικό χαρακτήρα. Στη Βρετανία, όμως, η αριστοκρατία διατήρησε τα προνόμιά της ενώ, αν όχι τυπικά, άτυπα διατηρεί κάποια απ' αυτά ακόμα και σήμερα.

ΗΒιομηχανική Επανάσταση ήταν το δεύτερο και συντριπτικότερο τεχνολογικό πλήγμα κατά της αριστοκρατίας. Το πρώτο είχε έρθει το 1415 με τη μάχη του Αζινκούρ, όταν οι Εγγλέζοι και Ουαλοί τοξότες, απλοί χωριάτες με τόξα από ξύλο μελιάς και χορδές από στριμμένο δέρμα, συνέτριψαν τους πολύ περισσότερους συγκεντρωμένους Γάλλους ευγενείς, αχρηστεύοντας διαμιάς τη στρατιωτική εκπαίδευση που τους επέτρεπε η απουσία ανάγκης βιοπορισμού, τις πανάκριβες πανοπλίες, ασπίδες και τα ακόμα πιο ακριβά πολεμικά άλογα.

Η Βιομηχανική Επανάσταση δεν προήλθε από την παιδεία που συσσώρευαν οι αριστοκράτες από τη μέρα της γέννησής τους ή, από κάποιο σημείο και μετά, «διαβάζοντας» φιλοσοφία, θεολογία, ελληνικά, λατινικά και λογοτεχνία σε πανεπιστήμια, όπως της Οξφόρδης και του Κέμπριτζ, όπου, σε αντίθεση με τους «κοινούς θνητούς», σπάνια ασχολούνταν με «πρακτικά» θέματα όπως η ιατρική, τα νομικά κ.λπ. και ακόμα σπανιότερα αποκτούσαν πτυχίο, αναγκαίο μόνο για βιοπορισμό. Οταν η βρετανική αυτοκρατορία (γέννημα και αυτή κοινών εμπόρων, ναυτικών και τυχοδιωκτών) χρειάστηκε ικανά στελέχη για τη διοίκησή της που δεν παράγονταν από τις σχολές της αριστοκρατίας, ιδρύθηκε το Imperial College για να παράσχει την εκπαίδευση που χρειάζονταν και παραμένει ένα από τα καλύτερα βρετανικά πανεπιστήμια. Η Βιομηχανική Επανάσταση γεννήθηκε από μαθητευόμενους των συντεχνιών που μετεξελίχθηκαν σε πανεπιστήμια για να μεταδώσουν όχι τις αρχές και την παιδεία των αριστοκρατών, αλλά την εφαρμοσμένη γνώση και την αναζήτησή της, βοηθούμενα από τις καλβινιστικές αρχές αναζήτησης της γνώσης στη Σκωτία και τη μεταφορά λαϊκής εκπαίδευσης από τη Γαλλία, όπου η Επανάσταση είχε ήδη ξεφορτωθεί οριστικά τους αριστοκράτες και την παιδεία τους.

Με όλα αυτά τα δεδομένα, ο ξεσηκωμός, την περασμένη εβδομάδα, χιλιάδων φοιτητών στη Βρετανία μοιάζει λίγο με τον «Bourgeois Gentilhomme» του Μολιέρου: η ευθεία, λέξη προς λέξη, μετάφρασή του στα ελληνικά θα οδηγούσε σε παραπλανητικά αποτελέσματα και σε παρεξηγήσεις, λόγω διαφορετικού πλαισίου αναφοράς. Οπως σύγχυση προκαλεί πολλές φορές η μετάφραση της αγγλικής λέξης «education» σε «παιδεία». Διότι, στις εγγραφές του βρετανικού υποσυνείδητου, αυτό που απελευθερώνει δεν είναι η παιδεία των χαραμοφάηδων αριστοκρατών, αλλά η εκπαίδευση. Κάτι που, πέραν των επιφανειακών ομοιοτήτων, αλλάζει πολλά.