Κι όμως, οι ΗΠΑ σκέφτονται

Ο τίτλος του CNN «Πόλεμος κατά της Αμερικής» και αργότερα «Ο Νέος Πόλεμος της Αμερικής» προκάλεσε εντύπωση. Κάποιοι διέκριναν στην ταχύτητα με την οποία εμφανίστηκε ο τίτλος αυτός, λίγες μόνο ώρες μετά την επίθεση στη Νέα Υόρκη και την Ουάσιγκτον, μια σπουδή που κινεί υποψίες για σκόπιμη εκμετάλλευση του φρικτού πλήγματος.
Οι υποψίες δεν είναι αβάσιμες, αν στηρίζονται αποκλειστικά στις εμπειρίες τού σχετικά πρόσφατου παρελθόντος. Αν όμως αναφέρονται στην ικανότητα της αμερικανικής ηγεσίας και κοινωνίας -και της ηγεσίας και κοινωνίας γενικότερα- να αλλάζει, να προσαρμόζεται στις εξελίξεις του περιβάλλοντος, αντιμετωπίζοντας τις ΗΠΑ σαν τους σκύλους του Παβλόφ, προϋποθέτουν μια ευθύγραμμη ως στατική εξέλιξη στην πέραν του Ατλαντικού συλλογική σκέψη, παρόμοια με τη στατική έξωθεν αντιμετώπισή της· στην καλύτερη περίπτωση με βάση τη λογική της γαλλικής ρήσης: «Plus que ca change, plus c'est la meme chose» (Οσο περισσότερο αλλάζει, τόσο παραμένει ίδιο).Αλλάζει η έννοια «πόλεμος»Είναι προφανές ότι τα πάντα γύρω μας αλλάζουν εξελισσόμενα, όπως αλλάζει και η έννοια «πόλεμος» που χρησιμοποιήθηκε στους τίτλους. Βασικό ερώτημα που θα πρέπει να απαντηθεί είναι, τι ήταν η επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου: τρομοκρατική ενέργεια, πόλεμος ή κάτι άλλο; Και αν είναι πόλεμος, είναι «νόμιμος» ή «παράνομος»; Τα κριτήρια είναι ποιοτικά, ποσοτικά, αλλά και κοινωνικά, πολιτισμικά και ιστορικά, δηλαδή στο σύνολό τους πολιτικά.Η ποσοτική διαφορά από τα ώς σήμερα γνωστά τρομοκρατικά πλήγματα είναι συντριπτική. Η ποιοτική διαφορά είναι επίσης εμφανής, στον τρόπο οργάνωσης της επιχείρησης όσο και στην ασυνήθιστη έλλειψη ανάληψης ευθύνης και διατύπωσης αιτημάτων-απαιτήσεων. (Κάτι που βέβαια θα μπορούσε να οφείλεται σε ανάγκη αυτοπροστασίας ή περαιτέρω σύγχυσης).Οπως επισημαίνει ο Νίκος Κοτζιάς, προλογίζοντας την ελληνική έκδοση του βιβλίου «Η Ιστορία του Πολέμου» του Τζον Κίγκαν, «είναι άλλο να υποστηρίζει κανείς, όπως ο Κίγκαν, ότι στους πολέμους και στον τρόπο διεξαγωγής τους εκφράζεται η διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα των εμπολέμων, ότι υπάρχουν πολιτισμοί που αποφεύγουν συστηματικά τους πολέμους και άλλο να διατείνεται, όπως ο Σάμιουελ Χάντινγκτον, ότι αυτή καθ' εαυτή η παρουσία διαφορετικών πολιτισμών οδηγεί αναγκαστικά σε πολεμικές συγκρούσεις, οι οποίες καθορίζονται αποκλειστικά από τις πολιτισμικές διαφοροποιητικές - διαχωριστικές γραμμές».Μέσα στην ιστορική εξέλιξη του ίδιου πολιτισμού, η έννοια του πολέμου -και δη του «νόμιμου»- αλλάζει. Κανείς δεν θεωρεί πλέον ως μοναδικό «νόμιμο» ή «έντιμο» πόλεμο τον πόλεμο παρατάξεων, όπου πυκνά, συγκροτημένα και στατικά στρατιωτικά τμήματα περιμένουν ακάλυπτα να σφάξουν ή να σφαγούν. Κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης του 1821, π.χ. πολλοί ξένοι φιλέλληνες άλλαξαν στάση όταν είδαν τον τρόπο με τον οποίο οι Ελληνες πολεμούσαν τους Τούρκους και συνάντησαν την άρνησή τους να πολεμήσουν με «λογικό τρόπο», δηλαδή παρατεταγμένοι σε σταθερούς σχηματισμούς έναντι των αντιπάλων τους. Αδυνατώντας να ξεπεράσουν τις παγιωμένες απόψεις τους περί ηθικής (όχι του ίδιου του πολέμου-σφαγής, αλλά του τρόπου του αλληλοσφάζεσθαι) δεν μπορούσαν να αντιληφθούν όχι μόνο τις πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στην Ελλάδα και την Πρωσία του 18ου αιώνα, ούτε τις τεχνικές του ανταρτοπολέμου που επιβάλλει η ασυμμετρία ισχύος, ακόμα και το ανάγλυφο κάθε περιοχής.Με την ίδια λογική, ο σημερινός δυτικός πολιτισμός δυσκολεύεται να αντιληφθεί ως «πόλεμο» μια μαζική επίθεση αυτοκτονίας εναντίον αμάχων, έστω και αν ο ίδιος ο δυτικός πολιτισμός είναι αυτός που κατ' εξοχήν μετέτρεψε τους αμάχους σε πολεμικούς στόχους, κυρίως κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ολοκληρώνοντας (ή εκβιομηχανίζοντας) μια διαδικασία που είχε ξεκινήσει αιώνες νωρίτερα στην Ευρώπη, με τη μετατροπή των μισθοφορικών ή υποτελικών στρατών σε «λαϊκούς».Δυσκολεύεται ακόμη να διακρίνει την όποια συνάφεια ανάμεσα στη μετατροπή πολιτικών αεροσκαφών σε επανδρωμένα βλήματα «Κρουζ», που πλήττουν πολιτικούς στόχους, και τη χρήση κλασικών βλημάτων «Κρουζ» που επίσης πλήττουν και πολιτικούς στόχους.Η διάσταση, όμως, που απαιτεί ακόμη μεγαλύτερο διανοητικό άλμα από το δυτικό πολιτισμό, σχετίζεται με το ποιος διεξάγει τον πόλεμο. Διότι, σύμφωνα με το κυρίαρχο κατά τους τελευταίους αιώνες ευρωπαϊκό πολιτισμικό πρότυπο, ο πόλεμος διεξάγεται από κυρίαρχα κράτη εναντίον άλλων κυρίαρχων κρατών, ξεφεύγοντας από τον κανόνα αυτόν μόνο σε περιπτώσεις εμφύλιων ή εθνικιστικών συγκρούσεων που όμως περιορίζονται στο πλαίσιο κυρίαρχων κρατών. Για να διευκολυνθεί το άλμα αυτό πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι το δυτικό αυτονόητο δεν είναι απαραιτήτως αυτονόητο για άλλους πολιτισμούς, όσο και αν αυτοί, κατά την αποικιακή και μεταποικιακή φάση, έχουν αναγκαστεί να υποταγούν επιφανειακά στο δυτικό πολιτισμικό ιμπεριαλισμό, υιοθετώντας ή ανεχόμενοι τη δημιουργία δυτικής εμπνεύσεως κρατών που έρχονται σε αντίθεση με τη δική τους αίσθηση περί εθνότητος.Ποιος διεξάγει τον πόλεμο;Αν λοιπόν ξεφύγει κανείς από τους ιστορικά ρευστούς αυτούς περιορισμούς, μπορεί εύκολα να αναγνωρίσει στην επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου μια πολεμική πράξη, αν και όχι την κήρυξη ενός πολέμου. Διότι η κήρυξη είχε προηγηθεί κατά πολύ, έστω και αν οι πολιτισμικοί περιορισμοί δυσχέραιναν την αναγνώρισή της από την εθισμένη σε διαφορετικό τυπικό Δύση.Ετσι ο τίτλος «η Αμερική σε Πόλεμο» είναι απολύτως σωστός, άσχετα με το αν αυτό είναι αποτέλεσμα τύχης, οξυδέρκειας ή σκοπιμότητας. Αυτό που σίγουρα δεν είναι τυχαίο, είναι ο τρόπος με τον οποίο η Ουάσιγκτον αντιδρά στον πόλεμο που πλέον αναγνωρίζει. Είναι ήδη προφανές ότι η αντίδρασή της αυτή δεν αναλώνεται, όπως στο παρελθόν, σε πυροτεχνικές επιδείξεις για τις κάμερες της τηλεόρασης, ούτε στερείται πλήρως -όπως στο παρελθόν- ενδιαφέροντος, έστω και υποκριτικού, για τις αιτίες που οξύνουν τη γενική δυσφορία έναντι των ΗΠΑ. Το πλήγμα στην αίσθηση της ασυλίας που απολάμβαναν ως τώρα οι ΗΠΑ στο έδαφός τους έχει βέβαια παίξει το ρόλο του, όπως και η διελκυστίνδα ανάμεσα σε σκληροπυρηνικούς και ρεαλιστές στους κόλπους της αμερικανικής κυβέρνησης, ίσως και η αμηχανία που εκφράζει γλαφυρά το τηλεοπτικό πρόσωπο του προέδρου Μπους.Ωστόσο, το σημαντικότερο ρόλο παίζει η προβληματική που έχει προηγηθεί στα ανώτατα κλιμάκια των ΗΠΑ σχετικά με τις νέες μορφές απειλής για τις ΗΠΑ και την παγκόσμια επικυριαρχία τους. Βοηθούμενοι και από τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της ίδιας της αμερικανικής κοινωνίας -έστω και υπό την κυριαρχία του αγγλοσαξωνικού τμήματος του δυτικού πολιτισμού- πολλοί είχαν προβλέψει μια κατάσταση παρόμοια με τη σημερινή, φροντίζοντας να επεξεργαστούν, έστω και θεωρητικά, τρόπους υπεράσπισης των δικών τους συμφερόντων.Είναι μια διαδικασία που δεν είχε προχωρήσει στον ίδιο βαθμό στην εδώ πλευρά του Ατλαντικού, που για άλλη μια φορά σύρεται, παρά τις αμήχανες ενστάσεις, από τον υπερπόντιο «σύμμαχο» που δείχνει όχι μόνο πιο ισχυρός, αλλά και περισσότερο προετοιμασμένος.